1927/11/15 > Saudade e Arte (III)

1927/11/15 > Saudade e Arte (III)


‘Saudade y Arte’. El Pueblo Gallego, 15 de novembro de 1927 (Os anteriores publicáronse os días 5 e 19 de outubro de 1927).


Se pasamos a examinar a literatura dramática de Irlanda, verémola dominada, como a súa poesía, pola ansia de maxia, de países de lenda, onde todo pode ser verdade, da idade heroica de Erín na que os heroes, princesas e fadas vivían nun mundo de marabillas e de encantamento. E aínda nas ocasións en que a acción se desenvolve no mundo real é o tema máis frecuente a arela dese inalcanzable mundo ideal, a loita entre o real e o soñado, a saudade de beleza ou a traxedia do que se creou ilusións, do que quixo facer da súa vida unha lenda. Os dramaturgos irlandeses trataron a saudade de moi diversas maneiras. Uns abandónanse a ela, outros sorrín, outros búrlanse ou a atacan con dureza. Pero é case sempre o motivo fundamental da súa obra, ata no caso dos escritores novos, como O`Casey, que máis realistas semellan.

Non pretendo que as características que enumerei sexan propiedade exclusiva da arte céltica. Pero en ningunha outra literatura ten tanta preponderancia a saudade, no sentido máis amplo da palabra. Pode dicirse que tódalas súas modalidades están dominadas e inspiradas por ela. Saudade da terra, da xuventude, da patria libre, da dor da beleza do imposible, da ilusión: todas son facetas distintas dun mesmo sentimento, tanto máis puro e intenso canto máis inalcanzable o seu ideal. Na arte doutros pobos pode ser a ilusión, o desexo, calidade incidental. Na arte dos celtas son inspiración dominante. Havellock Ellis, no seu estudio arredor do "Espírito céltico na literatura", ve como característica distintiva desa literatura ó amor ó "afastado no afastamento" -"the remote as remote"-. Di Ellis: "Aínda que o poeta romántico emprega con frecuencia o elemento do afastamento é xeralmente o seu desexo conseguir o que ó espírito céltico lle resulta intensamente repugnante, o remoto no presente… Necesita a ilusión, ten que buscar a visión dun mundo invisible…".

Abonda dicir que a arte céltica non se preocupa do ben e do mal, da posibilidade da felicidade en vida. O seu ideal, para satisfacela, ten que manterse afastado, o que lle importa non é o ideal senón o desexo do ideal. E ese eterno afastamento do ideal, esa esixencia dun pasado dunha magnificencia imposible, ¿como non van ser unha eterna fonte de saudades? Velaí cómo Ellis vén de facer da saudade, do desexo do ideal, a clave para entender a literatura céltica.

A consideración do carácter da saudade non pode separarse da nosa ledicia e a nosa tristeza. É evidente que do ideal "afastado no afastamento" ten que nacer certa tristeza. Desde logo se ese ideal é típico da máis antiga literatura céltica, e é dela que Ellis fala, demostra que tanto a saudade como a tristeza dos celtas non son producto de condicións históricas modernas, pois esa literatura escribiuse nunha época gloriosa para os celtas do Norte. Un sentimento que así domina tódalas manifestacións da arte celta ten raíces demasiado fondas para poder ser motivado polas desventuras dun pobo. Tal vez se atope a solución do enigma da nosa ledicia e da nosa tristeza nesa "visión cos ollos da mente" da que nos fala Arnold, visión indirecta que lle saca algo da súa intensidade tanto á tristeza como á ledicia. Pero en todo caso sería aventurado afirmar que a saudade é un sentimento enteiramente triste. Posúe un carácter demasiado artístico para selo. É complexa como tódolos nosos sentimentos. Non sabemos se somos tristes ou ledos, non sabemos o que desexamos. Rosalía sentía "unha sede D`un non sei qué que me falta". Di "quero e non sei o que quero", e "Tan so acordarme d`elas, Non sei o que me fai; Nin sei s`e ben, Nin sei s`e mal".

Pondal tamén tiña "Suidades de non sei que… Suspiros por non sei quen E por non sei que suspiros". A melancolía que se ve nos ollos celtas é segundo Yeats "unha melancolía que case é unha parte da súa ledicia". E o mesmo poeta ó oír tocar unha máxica frauta di que "nunca se oíu música tan triste, e nunca se oíu música tan leda".

"Este barro mortal qu`envolve o esprito ¡Quen o entenderá Señor!".

Hai que resignarse a non comprenderse, e case hai que aledarse. A persoa ou o pobo que non se comprendan a si mesmos deben ter moi pouco que comprender.

É un empeño inútil tratar de dictarlle a un pobo as normas que debe seguir, dicirlle que sexa ledo, que non teña saudades. Felizmente os pobos son como son e non como se quere que sexan. E o empeño é aínda máis inútil se se pretende definir a alma de Galicia excluíndo un dos seus sentimentos máis fundamentais. ¿Por que se somos complexos, esforzarnos en ser sinxelos? Hai lugar na nosa vida para as tendencias máis variadas, para a arte da saudade, e para a "arte nova". Cantas máis tendencias mellor. Pero non debe pretenderse que ningunha delas teña unha hexemonía absoluta. Nin é razoable iniciar unha reacción contra a saudade, cando aínda non extraemos dela todo o froito que pode darnos. A nosa arte, a excepción da poesía lírica, aínda non empregou a riqueza da inspiración saudosa. Non debemos adoptar novas tendencias antes de terlle dado expresión artística ás tendencias antigas. Para ver o que aínda nos falta por facer nesta arte de saudade abonda comparar a nosa literatura coa de Irlanda. Non é razoable dicir que porque en Irlanda parece iniciarse unha reacción, debe igualmente iniciarse en Galicia. Alí conseguiuse tanto seguindo esta tendencia que a reacción vén a ser unha cousa desexable. En Galicia sería prematura. Polo momento preséntansenos dúas alternativas: Seguir a ruta que o pobo nos marca, inspirándonos na tradición, na lenda e na saudade; ou crear unha arte fría, intelectual, que podería ser moi europea pero que non terá ningún contacto co espírito da raza. Non semella difícil decidir cál posúe os maiores atractivos nin cál está máis en consonancia co verdadeiro nacionalismo.

Desde logo, desterrar a saudade, a inspiración fundamental da arte céltica, paréceme algo así como unha forma de suicidio.

Preténdese que a saudade é incompatible co progreso de Galicia e co éxito na súa vida práctica. Con só estudiar o caso de Escocia, veremos o equivocada que é esa opinión. Escocia é a terra do saudoso Burns, a nación que nos nosos días deu ó mundo un talento tan delicado como o de Barrie, coa súa "Mary Rose", e o seu "Peter Pan" e as súas illas encantadas. E sen embargo, é Escocia o pobo máis práctico e un dos máis prósperos do planeta. O Clyde era hai cen anos un regato que se atravesaba a pé en marea baixa. Hoxe é un río enorme, nas marxes do cal xurdiu a grande cidade de Glasgow. A trinta quilómetros da súa boca constrúense os maiores acoirazados e transatlánticos do mundo. E isto fixérono os escoceses sen axuda de ninguén… Irlanda, outra terra de saudades, loitou pola súa liberdade nos campos de batalla durante oitocentos anos e agora enfróntase valentemente coas realidades para consolidar a súa nova situación. ¿Unha contradicción máis do temperamento céltico? Se cadra o sexa. Non pretendo explicala, pero o feito é innegable. A saudade paréceme unha calidade cunhas vantaxes que compensan amplamente os inconvenientes que puidera ter. A parte da súa importancia como inspiración artística, a saudade implica a imposibilidade do estancamento, a constante aspiración cara a un ideal. O pobo que a sinta desexará sempre algo que non ten, non estará nunca satisfeito. ¿E non é preferible o descontento do idealista á vaidade do que está satisfeito? En todo caso paréceme equivocado culpar á saudade dos males de Galicia. Tal vez nos faga falta máis saudade aínda, sobre todo a saudade dunha nova Galicia, que sexa como en Irlanda o distante ideal que ó fin nos leve a unha leda realidade. Deixarnos dominar enteiramente pola saudade podería ter os seus inconvenientes. Pero desterrala do noso espírito tería consecuencias aínda máis indesexables. Vexamos nos ataques á saudade un intento de lograr o equilibrio entre o sentimento saudoso de Galicia e o seu sentido práctico, máis ben que un desexo de facela desaparecer.

P. R. Castro.