O artigo de Plácido R. Castro no que compara a obra das poetisas Christina Rossetti e Rosalía de Castro, que presentamos a continuación, foi escrito en castelán en 1963 como traballo académico para optar a unha praza de Profesor numerario de Centros de Enseñanza Media y Profesional (nome que tiñan daquela ese tipo de centros).

Consta de catro grandes apartados:

1. Sobre a vida e a obra de Rosalía de Castro e a de Christina Rossetti.

2. Sobre os poetas “maiores”e “menores”e a posición das poetisas nos seus respectivos sistemas literarios.

3. Reflexións sobre a saudade, como sentimento e como valor poético, en Galicia e en Inglaterra.

4. Diferencias e semellanzas na obra de Rosalía de Castro e de Christina Rossetti.

O traballo, escrito hai case corenta anos, pode parecer algo anticuado ós estudiosos da obra de Rosalía, sobre todo no que se refire á vida da escritora e a algúns aspectos da súa obra. Sen embargo, son de interese as subxestións que fai o autor cando analiza aspectos do intimismo rosaliano ó compara-la súa poesía coa da inglesa Rossetti; e achéganos unha nova interpretación da tristeza e da morte. E pode, ademais, resultar novidosa a visión que nos dá acerca da expresión dos sentimentos sometida á idea da saudade no ámbito do atlantismo. Á parte do dito, a lectura do traballo atráenos porque nos presenta a figura e a obra dunha escritora pouco coñecida entre nós, como é Christina Rossetti, e faise cun discurso expresivo levado polo estusiasmo que o autor ten da obra da poetisa. Cando en Inglaterra, descubriu a súa poesía ficou admirado das fondas semellanzas que había coa de Rosalía, a escritora da súa terra aldeá.

Inserido nese entusiasmo polos versos galegos e ingleses, Plácido Castro escribiu este longo ensaio, que malia a estar redactado en castelán, intercala en versión galega moitos dos poemas ingleses de Rossetti para exemplifica-los aspectos analizados no texto. Os poemas de Rosalía figuran na lingua en que foron creados pola súa autora (galego ou castelán).

A prosa de Plácido Castro, elaborada con abundantes hipérbatos e coa introducción de numerosas frases explicativas, non sempre resultaba de lectura cómoda e, por veces, houbo que cambia-lo estilo no texto galego. Sen embargo, tratouse de respecta-lo estilo orixinal do autor conxugándoo coa claridade do texto.

Nigrán, agosto 2002.

Camiño Noia.

---

Estudio comparativo da tristeza lírica de Christina Rossetti e Rosalía Castro

Plácido R. Castro

I. A vida de Rosalía Castro

A non se-las circunstancias do seu nacemento, emburulladas na escuridade e no misterio composteláns, a vida da nosa escritora non ofrece feitos de relevo que a diferencien de moitas existencias normais.

Nace en Santiago de Compostela o 24 de febreiro de 1837. Esa mesma noite, a neonata foi levada á capela do Hospital Real. A muller que a levou alí e que fixo de madriña, volveu saír con ela no colo á noite compostelana. Con esa mesma muller, relacionada coa familia do pai de Rosalía, pasa os primeiros anos nunha aldea da Maía, próxima a Santiago. Alí viviu en íntimo contacto coa natureza galega e dise que aprendeu dos beizos da súa madriña os cantares galegos que tanto habían de influír na súa obra poética.

Pasados algúns anos deixa de estar presente na vida da escritora a influencia paterna, a non ser no que esa ausencia máis tarde puidese repercutir no seu espírito. No seu lugar, e coa intensidade que se aprecia logo nas referencias que a ela fai Rosalía, é a nai quen figura na infancia e adolescencia da poetísa do Sar. Primeiro uns anos en Padrón, para sempre desde aquela o “fogar” de Rosalía, mesmo nas súas ausencias, entre as suxerencias dunha paisaxe evocadora e as dunha antiga casona señorial dos devanceiros de dona Teresa Castro e Abadía, onde esta, de ascendencia fidalga, procurou a tranquilidade afastándose da cidade e na amorosa compañía da súa filla pequena. Máis tarde, dos dez ós vinte anos, a vida familiar transcorre fundamentalmente en Santiago de Compostela. Alí a pobre formación aldeá, á que seguramente con excesiva humildade se refire Rosalía, completariase con algunha instrucción de maior calidade. Sábese, desde logo, que a adolescente se dedicou asiduamente á lectura Byron, Poe, Hoffman, Sand, quizais Walter Scott… Participou en festas literarias e musicais da sociedade do Liceo e incluso nalgunhas representacións teatrais. Nesa época parece que tamén influíu nela o ambiente compostelano preocupado pola realidade galega, estimulado polos acontecementos revolucionarios de 1846, que remataron cos fusilamentos de Carral, e polo Banquete de Conxo, celebrado en 1856; onde un grupo de intelectuais e de obreiros santiagueses confraternizaron na expresión de anhelos políticos e culturais relacionados coa terra natal. Daquela coñeceu a Eduardo Pondal, que xa comezara a ruta literaria que había de convertelo nun dos tres grandes precursores do renacer poético galego, e tamén a Aurelio Aguirre, intelectual e poeta morto na mocidade.

Por esta época, a que fora unha nena alegre malia non ter boa saúde, foise facendo triste e seria. Adoita atribuír esta transformación polos analistas da vida de Rosalía, a que entón tivo pleno coñecemento das circunstancias do seu nacemento, ensombrecendo con ese motivo o seu espírito xuvenil. Sen embargo, non hai constancia ningunha de que fose así.

Por motivos familiares de carácter xudicial, Rosalía Castro transládase a Madrid en 1856, onde permanece unha longa tempada que se alonga ata o ano seguinte, aloxada na casa dunha tía materna. Le traduccións de Heine e poesías de Becquer, a quen parece que coñeceu, así coma outros descatados intelectuais de Madrid. Na casa da tía fanse xuntanzas literarias onde a escritora le algunhas das súas composicións en castelán. En Madrid, coñece tamén o seu futuro marido, Manuel Murguía, o máis probablemente, pois parece estraño que non se trataran antes no reducido ambiente de Santiago. Un previo coñecemento vaise convertendo nunha amizade máis íntima para chegar pronto ó amor e ó matrimonio.

A este resultado achegaría a súa influencia, ademais do afecto e da mutua simpatía, unha causa de outro orde. A escritora galega durantre a súa estadía en Madrid publicou o primeiro libro de versos, La flor, na primavera do ano 1857. Murguía xa ben coñecido nos medios literario e xornalístico da capital, publica no diario La Iberia un comentario moi gabancioso sobre estes versos casteláns de Rosalía, que, por outra parte, tiveron unha boa acollido nos círculos intelectuais de Madrid. E parece indubidable que a mutua comprensión e a emoción afectiva que orixinaría tal coincidencia arredor duns versos románticos aceleraría a progresión desde a amizade ata o amor nos corazóns sensibles destes dous grandes galegos. En calquera caso, non se adiou moito a súa unión, e en outono de 1859 celebrouse en Madrid a cerimonia matrimonial que ligou os destinos desta parella insigne que había de ter consecuencias tan transcendentais na vida literaria e cultural de Galicia e tamén no máis íntimo dos seus sentimentos como pobo.

Nos anos transcurridos desde 1859 a 1871 a existencia de Rosalía estaba destinada a vivir nunha alternancia constante de estadías, lonxe da terra nativa e de permanencia nela; nos dous casos, unha veces xunto ó seu home e outras afastada del. Murguía, xornalista e arquiveiro, estivo obrigado polas súas actividades a permanecer durante longos períodos lonxe de Galicia, e noutras ocasións en diversas cidades da rexión galaica. En Madrid de 1859 a 1865, logo tres anos en Lugo, seguidos por outros dous ou tres na capital da nación e en Simancas. Algunhas viaxes por outras terras da península –A Mancha, Extremadura, Alacante, Murcia…– que deixaron fondas marcas e resoancias hostís no espírito da poetisa. Unha das súas visitas a Santiago en 1861 tivo un triste motivo, a grave doenza da súa nai, que ó anos seguinte a levaría á morte. O filial amor de Rosalía que se concentrara nela atopará expresión poética no breve poemario A mi madre, publicado en Vigo, en 1963, nunha limitada edición de cincuenta exemplares con dedicatorias impresas para os amigos.

O mesmo ano de 1863, fito na historia das letras galegas, prodúcese o acontecemento literario máis importante na historia da nosa literatura, a publicación de Cantares gallegos onde Rosalía se consagra por primeira vez, pero xa definitivamente, á expresión lírica dos máis íntimos sentimentos e esencias de Galicia, indisolublemente fundidos co propio espírito.

Desde 1871, trala derradeira estadía na capital de España, xa non sae de Galicia. Murguía foi entón nomeado xefe do Arquivo Xeral de Galicia e, en Santiago ou na Coruña, acompáñao aínda que con longas tempadas en Padrón. Entre 1959 e 1875 o matrimonio tivo seis fillos, entre eles dous varóns dos que un faleceu na infancia e o outro, admirable pintor, non pasaría da xuventude. Murguía marcha de novo a Madrid en 1879 para ocupa-lo posto de director de La Ilustración gallega y asturiana. Rosalía non pode acompañalo. As súas graves doenzas non llo permiten e de novo vai busca-lo seu refuxio predilecto na veiga de Padrón, na súa casa de A Matanza.

En 1880 Rosalía publica a súa segunda obra fundamental, Follas novas, a maior parte da cal, segundo as referencias de Murguía, fóra escrita dez anos antes, en Simancas. Aínda faltaba o terceiro dos seus principais libros de versos, En las orillas del Sar, esta vez en castelán, que vai escribindo en Padrón e sae do prelo en 1884.

Pouca vida lle queda xa á ilustre poetisa. A maligna doenza que padece vai esmirrando a súa natureza, nunca moi resistente ás doenzas. Aínda lle quedan forzas, sen embargo, para que a leven a Carril, nas marxes da ría d Arousa, para ver pola derradeira vez o seu querido mar. Momentos antes de que o cancro venza as súas derradeiras forzas e comece unha longa agonía, murmura á súa filla maior: “Abre esa ventá que quero ve-lo mar”. Morre o 15 de xullo de 1885 e entérrana no ceminterio de Adina, que ela cantara vinte anos antes.

O 25 de maio de 1891 os restos mortais da inolvidable poetisa galega foron trasladados á igrexa de Santo Domingos en Santiago de Compostela. O traslado congregou a tódalas figuras importantes da intelectualidade galega e tamén ó pobo en masa, xa que a emoción da obra poética de Rosalía Castro xa fora entrando na conciencia e na sensibilidade da xente da súa terra.

---

Pódese observar, pois, que aínda que sexa posible que a vida de Rosalía Castro tivese máis dores que alegrías, as primeiras non saen dos límites do que se pode considerar normais en moitas existencias humanas. Enfermidades, perdas de seres queridos, ausencia da terra amada ou separacións impostas por circunstancias laborais. Mais, a todo isto é preciso engadi-lo sufrimento orixinado en incomprensibles actitudes doutras persoas perante unha muller xenial, ofensas e ataques provocados pola sinceridade das súas observacións, en escritos e contos, sobre algunhas realidades pouco gratas da vida en Galicia. Sinalemos tamén cánto entristeceron o seu espírito sensible as desgracias alleas, as do seu pobo co que ela se sentía tan identificada. Mais nada, se esceptuámo-lo dooroso impacto do coñecemento das circunstancias da súa nacencia e a ausencia do cariño dun pai, que garde relación coa fonda melancolía, e mesmo coa desesperación, que enche as páxinas da súa obra central Follas novas.

¿Houbo, como insinuaron algúns, desgracias ocultas polo de agora descoñecidas na existencias de Rosalía Castro? ¿Algún amor decepcionado e tensións matrimoniais insoportables? Do primeiro tema non hai indicio ningún. Polo que se refire ás posibles desavenencias familiares, as poucas cartas da poetisa ó seu esposo que chegaron ás mans daqueles que escribiron sobre a súa vida, revelan un fondo amor e un grande sufrimento pola separación. Todo o que Murguía escribiu sobre Rosalía está animado por un tenro cariño, por unha perfecta comprensión e por unha grande admiración do talento da súa muller. El, ademais, lonxe de contraria-la carreira poética de Rosalía, estimulouna sempre a que publicase as súas obras.

Faltan, certamente, moitos datos para completa-la biografía definitiva da autora de Follas novas. Ela mesma, días antes do seu facelemento, mandoulles ás fillas que queimasen cartas, papeis e mesmo orixinais literarios. Murguía, ó sentir moitos anos despois que a súa existencia remataba, destruíu tamén canto documento dese xénero quedaba no seu poder. Non é para crer, sen embargo, que as cartas perdidas contradicisen o que revelan as que sobreviviron.

Os espíritos xeniais non se axustan ás normas das xentes máis comúns. A súa sensibilidade sobrepasa os lindeiros da dos demais mortais. Nin eles mesmos, quizais, chegan a comprenderse de todo. É a propia Rosalía quen nos di: “Por iso iñoro o que haxa no meu libro d’os propios pesares, ou dos alleos, anque ben podo tel-os todos por meus, pois os acostumbrados â desgracia chegan a contar por seus os que afrixen ôs demais”. E tamén nun dos seus conmovedores poemas:

Ese barro mortal que envolve o esprito,
¡Quen-o entenderá, Señor!

I.1. Influencias, ambiente

Ademais do que xa levamos dito, en canto ós factores que poden ter influído na formación da personalidade e temperamento de Rosalía Castro hai que salienta-la súa vida infantil –pouco normal– na que recibiu as primeiras impresións sobre os costumes e o folclora da súa terra. Esa educación aldeá completada logo por unha formación irregular e descoidada, con lecturas, conversas con intelectuais en Santiago ou en Madrid que lle proporcionaron un conxunto de experiencias e coñecementos superior ó que recibían as mulleres do seu tempo. O resentimento e a incomprensión ante moitos dos seus paisanos que non chegaron a compensar completamente os éxitos literarios conseguidos no ambiente intelectual o outro resentimento ante a postergación e os sufrimentos do seu pobo, acentuado por viaxes a terras españolas cunha configuración de hábitat e de paisaxe que non lle era nada agradable. Afastamento do home e da terra, desgracias familiares, comprensión adolescente das circunstancias do seu nacemento, e outras cousas. ¿Houbo algún amor insatisfeito na vida da poetisa? Tense insinuado algunha vez, mais nada do que se coñece da súa vida xustifica unha hipótese así. E na súa obra poética tampouco hai composicións que reflictan unha desilusión amorosa persoal –cousa certamente extraña nunha poetisa ó fin e ó cabo comprendida no……………………[NON SE LE]

Os seus poemas de amor son máis ben impersoais, alleos, anecdóticos. Hai que estimar no que lles corresponde, no terreo material, as pouco satisfactorias circunstancias económicas nas que se desenvolveu a existencia da poetisa. A progresiva infiltración espiritual e tamén física da paisaxe e clima de Galicia. A crecente situación de malestar con doenzas cada vez máis atormentadoras. Mais tamén, en compensación, a inspiración de lecturas de Heine, Bécquer… nas que a poetisa atopaba unha irmandade nos sentimentos, un punto de partida para a súa propia evolución poética. Sen embargo, axiña transmutado polo impacto da súa propia e inconfundible personalidade. Sen esquece-la influencia que debeu supoñe-la convivencia cun home da categoría intelectual de Manuel Murguía, durante vinteoito anos de vida matrimonial, na que a actividade intelectual da súa muller foi para el tan esencial coma a propia obra, inolvidable para cantos senten a Galicia.

I.2. Temperamento, aspecto…

En diversos traballos, Ricardo Carballo Calero cala tan fondo no íntimo da personalidade de Rosalía como quizais non o fixera ningún outro crítico literario galego. El maniféstase decididamente discrepante coa visión dunha Rosalía tradicional, popular, a da “Santiña”, a Nai Galega, dolorosa e infinitamente boa, chorando sempre polos pesares dos seus fillos, a campesiña sentimental. E acláranos ben de qué maneira as cartas conservadas dela mostran un temperamento, certamente, ultrasensible, tenro, amoroso, pero tamén de tremenda enerxía diante das realidades da vida, cunha linguaxe directa sen choromicadas nin eufemismos de ningunha caste; non retratan unha musa feminil, tenramente saudosa, senón que máis ben trasparentan unha forza varonil, un xenio enrevesado e rebelde. Murguía confirma esta opinión. Dinos que algo de indómito e superior circulaba no sangue da súa muller e latexaba nas súas carnes. Esas cartas coñecidas –que lástima que un piadoso e comprensible, pero tamén lamentable respecto á morta, nos privasen das demais– confirman todo o dito. Rosalía pídelle perdón ó seu home polo malhumor, o seu humor do demo, o seu ton feroz. Pero todo iso xunto a expresións do máis conmovedor cariño. (“Cuando tu te vas, parece que me llevas la salud”). Desculpa a súa agresividade porque a carta vai destinada “a la persona que más se quiere en el mundo y la única a quien se le pueden decir estas cosas”, “Recibe mi corazón”. ¿Que máis se pode dicir? ¡Que lástima de cartas xa para sempre descoñecidas, convertidas por mans piedosas en cinzas eternas!

No é de extrañar, pois, que entre as cualidades de Rosalía salientase a solidariedade cos pobres, coa dor allea, o seu constante sentido caritativo e auxilio para os máis pobres ca ela. Nin que a súa identificación cos tristes destinos do seu pobo orixinase un resentimento tan cheo de desesperada indignación.

¿Como era a apariencia externa tras da cal habitaba esa personalidade tan difícil de comprender e de describir? A dicir de Carballo Calero tamén no material, coma no psicolóxico operou a piadosa lenda certa deformación da realidade. Non existe ningún retrato que a represente, ó parecer, con fidelidade. Tiña, di, “un aire plebeo que non corresponde coa elegancia do seu espírito”. Era certamente graciosa, pero non fermosa. A súa doce voz e os seus expresivos ollos revelaban a súa simpatía e tenrura.

I.3. A obra de Rosalía de Castro

Dise que Rosalía comezou a escribir versos ós once anos, pero a primeira constancia das súas actividades poéticas atopámola no libro La flor (Madrid, 1857) publicado ós vinte anos. Neste volume, reflexo do romanticismo da época que tardou en chegar a España, xa se enxergan elementos característicos da lírica da poetisa galega. En 1863 aparece en Vigo o poemario A mi madre, expresión da fonda dor que lle causara a Rosalía a morte da súa nai. Ese mesmo ano sae tamén en Vigo Cantares gallegos, coas súas variadas descricións de escenas populares, festas, romarías, traxes e costumes, de amores aldeáns, das tristezas da ausencia da terra ou do afastamento dos seres queridos; de pezas sociais e de fondo patriotismo galego que lle inspiran as tristes circunstancias en que vivía o seu pobo, de emoción ante a paisaxe e o seu cambiante aspecto, que tanto influíron cos seus suaves tons na alma da poetisa. No libro, se ben transcendía certa tristeza, había pouco de carácter subxectivo. Rosalía, como unha paisana galega, soubo extraer de forma sinxela pero poética as súas experiencias e visións dun mundo de sentimentos comúns ós doutras mulleres aldeás. Solidarizouse con elas. E o pobo galego recoñeceuse a si mesmo nos seus cantares.

O léxico estaba tirado case todo da fala coloquial do pobo. Os ritmos e melodías repetían o sabor e o estilo dos bailes e das cántigas da súa terra. A xente identificouse coas glosas que Rosalía fixera sobre as cántigas populares a tal estremo que algúns versos da poetisa foron posteriormente recollidos por investigadores como parte do folclore galego.

Como a propia autora manifesta no prólogo de Cantares gallegos, quixo “dicir unha vez siquera, e anque sea torpemente, ós que sin razón nin coñecemento ningún nos desprezan, que a nosa terra é digna de loanzas, e que a nosa lingua non é aquela que bastardean e chapurrean torpemente nas máis ilustrísimas provincias…”.

Chegaría este primeiro libro de Rosalía de Castro para que gañase un posto na primeira ringleira dos poetas españois do seu tempo, e de sobra para conquista-lo lugar que ocupa no corazón dos galegos. Mais aínda faltaba o esencial da súa obra poética, o que lle concedeu unha personalidade única e unha categoría universal. Entre 1870 e 1871 escribiu a poetisa os versos que dez anos despois verían a luz. O que para ela era o desterro de Sigüenza penetrou no seu espírito anguariado, no máis íntimo do seu ser, para afondar nel como non o fixera ningún poeta español do seu tempo. Follas novas, publicado en 1880, contén poemas que seguen na liña de Cantares Gallegos no relato das tristezas do pobo, das mulleres galegas, das “viúvas de vivos e de mortos”, de escenas externas á poetisa. Pero na súa maior parte, Rosalía convértese no que Carballo Calero chamou “portavoz da angustia humana”, da dor de vivir sen máis esperanza de repouso, de alivio dos sufrimentos íntimos e das polémicas externas, que o que poida vir coa morte, ó tempo temida e desexada. Aí radica a universalidade de Rosalía Castro e a expresión das formas esenciais da súa soidade.

Rosalía aínda había de publicar en 1884, pouco antes do seu falecemento, o derradeiro poemario, esta vez en castelán, En las orillas del Sar, que continúa, aínda que con menor intensidade e fondura no íntimo, a liña de Follas novas, pero o seu ton fundamental é máis ben o da tristura perante a vellez, o pasamento dos seres amados e a decadencia das cousas vividas.

Ademais de poesía, Rosalía publicou obras en prosa: novelas, contos e ensaios –todos en castelán– que malia o seu apreciable valor, non se achegan ó nivel da súa producción poética.

I.4. Xuízos e opinións

Sería unha tarefa demasiado longa recoller opinións e xuízos acerca da obra de Rosalía Castro. Sobre todo xuízos de escritores galegos que, como é natural, se estenden na exposición de opinións arredor do que se considera a primeira figura das letras galaicas. Victoriano García Martí –no seu extenso prólogo ás Obras completas da poetisa–, Carballo Calero na súa Historia da Literatura Galega, Ramón Otero Pedrayo e Ramón Piñeiro, en diferentes obras e ensaios, analizaron e apreciaron en todo o seu valor a poesía e a psicoloxía rosalianas. Pero quizais non estea de máis rexistra-lo impacto da obra de Rosalía en críticos completamente imparciais, alleos á súa terra nativa.

O primeiro no tempo, Emilio Castelar, que tan magnifica e emotivamente escribiu o prólogo en castelán de Follas novas e que, aínda –como el confesa– descoñecendo fisicamente Galicia, soubo sentir fondamante moito da súa esencia. “Si la literatura gallega –di– no tuviese ningún otro libro más que las Follas novas de Rosalía Castro bastábale para su lucimiento y para su gloria. Puesto que la poesía es, como todo arte, la idea sentida con profundidad y expresada con hermosura, digo que no conozco quien sienta más y exprese mejor”. E aínda continúa, “Rosalía, por sus libros de versos gallegos, es un astro de primera magnitud en los vastos horizontes del arte español”. Unamuno e Díez Canedo foron outros, entre non poucos escritores de fóra de Galicia que comprenderon e loaron a obra rosaliana. Pero, de certo, que ninguén superou a Azorín nas súas gabanzas e na súa indignada protesta ante a “incomprensión da crítica española moderna”. Escribía en 1913: “con relación a uno de los más delicados, de los más originales poetas que ha producido España: No se ha publicado en lengua castellana –referíndose a En las orillas del Sar– durante nuestro siglo XIX, un volumen de más delicados y soñadores versos. No dudemos que antes de Rubén, en 1885, Rosalía de Castro había sido la precursora de la revolución realizada en la métrica y en la ideología. Rubén Darío y su grupo llevaron a cabo la obra iniciada por Rosalía”.

Tampouco fóra de España, en moitos países pero especialemente en Inglaterra e nos Estados Unidos, faltaron admiradores da poesía rosaliana. Fitzmaurice-Kelly, Aubrey Bell, Allison Peers, Janet Perry, Stephen Reckert, Mary Tirrell, Griswold –este último traduciu ó inglés En las orillas del Sar– son algúns dos máis destacados. Naturalmente tampouco faltou a atención de observadores literarios do veciño e saudoso Portugal e dos países americanos de fala castelá, tan unidos sentimentalmente pola emigración á nosa Galicia.

Vemos, pois, que Rosalía Castro adquiriu xa unha categoría que sobrepasa os límites rexionais e mesmo nacionais, para converterse nunha figura universal, coñecida e respectada en terras afastadas e de idiomas alleos.

II. A vida de Christina Rossetti

Christina Georgina Rossetti naceu en Londres no ano 1830. O seu pai era un exiliado político italiano procedente do Reino de Nápoles, que tivo que marchar do seu país, onde exercía como escritor e tiña o cargo de director nun museu de escultura, a causa das súas ideas liberais. En 1824 establécese en Londres dedicado ó ensino sen abandona-las súas afeccións literarias e, anos despois, será nomeado profesor de italiano no King’s College, da Universidade de Londres.

En 1826 casa con Frances Polidori, nacida en Inglaterra de pai italiano e nai inglesa. A súa familia malia pertencer á Igrexa Anglicana non lle puxo atrancos para admitir a un católico por xenro. Os devanceiros paternos de France tiveran tamén intereses intelectuais e literarios. France educará os seus fillos e as súas fillas: María, Dante Gabriel –pintor e poeta de sona–, William, Michael e Christina no ambiente anglicano recibido na súa casa paterna. William será tamén escritor coma súa irmá pequena e o seu primeiro biógrafo.

Christina Rossetti foi unha nena enfermiza e asistiu moi pouco á escola; a nai foi a que se encargue da súa formación. As primeiras lecturas foron de contos ambientados no romanticismo e, sen ser unha grande lectora, afeccionouse á obra de Dante, Homero, Tasso, Platón, Shakespeare, Shelley, Coleridge e, máis tarde, Tennyson, Elizabeth Barrett Browning e Swinburne. Coñecía ben o italiano, lingua na que había escribir un bo feixe de poemas, pero tamén sabía francés, algo de alemán e un pouco de latín. Sen embargo, non tiña afección pola música; algo que estraña nunha poetisa que se distinguiría pola musicalidade dos seus versos. Xa ós once anos comeza a facer poemas dedicados á súa nai e ós catorce escribe os primeiros versos de amor.

A familia Rossetti levou durante algúns anos unha vida bastante acomodada, e Christina pudo pasar breves tempadas no campo cuns parentes. Pero en 1842, o pai contraeu unha grave doenza que lle produciu cegueira parcial e tivo que deixar tódalas actividades. A falta do xornal paterno levou a familia a unha vida de estreiteces económicas. Saíron adiante gracias ó traballo da nai, de María, a maior das irmás, e do soldo de Willian, que era funcionario no Ministerio de Facenda. Para poder atender mellor as necesidades da familia, Christina e nai puxeron unha escola en Londres e logo instaláronse no condado de Somerset. A estadía de Christina na fermosa comarca de Somerset, que rodeaba unha vila provinciana, foi o segundo e derradeiro contacto íntimo que a poetisa tivo coa natureza. O pai morre en 1854 despois de varios anos de enfermidade.

A familia Rossetti non cultivaba o trato coas outras familias da sociedade inglesa da súa veciñanza, e durante os anos da nenez e da adolescencia de Christina os visitantes foron case que exclusivamente exiliados políticos italianos que buscaran acubillo na capital inglesa. Sen embargo, a partir de 1848, o ambiente social da poetisa transformouse. Coa creación da Irmandade Prerrafaelista, da que o seu irmán Dante Gabriel Rossetti foi o principal impulsor, poetas, pintores e críticos entraron no círculo das amizades de Christina; alternará con Millais, Holman Hunt, Maddox Brown, Patmore, Burne-Jones, Watts-Dunton, Swinburne, Hall Caine, Ruskin, William Morris e outros menos coñecidos. Na revista que editaban, The Germ, apareceron algúns poemas da poetisa que foron ben acollidos pola crítica. Antes desta publicación imprimíranse, en edición privada, algúns dos poemas xuvenís que dedicara á nai.

Pero a asociación Prerrafaelista axiña deixou de existir como grupo. A partir de 1851 a maioría dos compoñentes, que continúan facendo obras de creación e inspirándose nos principios da irmandade, traballarán de maneira independente. Christina segue as ideas da irmandade nalgúns dos poemas do libro Goblin Market.

Entre os membros menos coñecidos do grupo prerrafaelista figuraba John Collinson, descrito como un homiño sen importancia, sen cor, inofensivo, sen vicios e sen virtudes, que estudiaba pintura, arte na que non destacou. Se hoxe é recordado, débese só a que xogou un papel fundamental na existencia de Christina Rossetti como o seu primeiro amor de xuventude, ós dezaoito anos. Collinson, levado polo seu temperamento indeciso, converteuse ó catolicismo en 1848 mais, segundo parece, sen moita convicción, e o amor da poetisa, sempre esixente no que respecta á relixión, fíxoo volver ó anglicanismo, aínda que tampouco esa vez foi dunha maneira decisiva. Ó pouco tempo, Collinson faise outravolta católico, cando xa era o pretendente aceptado da noiva Rossetti, e ela, máis consecuente nos principios relixiosos, rompe definitivamente con el refuxiándose na melancolía á que por tendencia a levaba o seu temperamento. Dese momento de ruptura amorosa nacerán os máis tristes e fermosos versos da poetisa inglesa. E, probablemente, tamén se deba a aquela circunstancia a súa decisión de marchar como enfermeira a Crimea; o que non puido facer por non te-la idade requerida para ser admitida no campo da guerra.

Nestes anos, ós fracasos amorosos, á doenza e á morte do pai e ás estreiteces económicas, Christina sufriu unha fonda decepción co seu irmán Dante Gabriel, pola súa relación coa fermosa modelo Elizabeth Siddal –que a ela non lle gustaba– e coa que el acabaría casando en 1860. Foi un breve matrimonio que rematou ós dous anos coa morte de Elizabeth en circunstancias pouco claras, que permitiron pensar que fora un suicidio. Todo isto, nunha persoa tan amante da súa familia coma Rossetti, ademais das propias circunstancias persoais, afundiuna máis na tristeza.

En compensación, as condicións económicas familiares melloraron gracias ós ingresos de William, co que a nai e as irmás puideron levar unha vida confortable. Christina obtiña tamén algúns ingresos coas súas composicións poéticas publicadas en revistas, onde eran acollidas cada vez cun maior interese. En 1861 viaxa por Francia coa nai e co seu irmán William, aliviando algo a súa monótona existencia. Os tres volverán visita-lo norte de Italia en 1865.

En 1862 publícase o primeiro poemario de Christina Rossetti, Goblin Market and Other Poems, de inspiración prerrafaelista, que tivo un gran recebemento por parte dos lectores e da crítica.

Cara a 1864, entraría na vida da escritora a segunda persoa destinada a condiciona-la súa íntima existencia sentimental; esta vez de maneira máis fonda ca no caso de Collinson, deixándolle marcas que non desapareceron ata a morte. Charles Cayley é descrito como un cabaleiro de boa familia, pero cunha modesta situación económica, miope, algo distraído e extravagante, libre de preocupacións materiais e mundanas. Condicionado por estas características persoais, Cayley era un erudito lingüista e algo poeta, traductor ó inglés da obra de Dante. Un personaxe semellante a Collinson na falta de eficacia pero dunha categoría intelectual moi superior a aquel. A escritora, sensible, maternal, amante dos indefensos e dos febles –mesmo dos animaliños–, namorouse del, e el abstraído nas súas preocupacións parece que tardou en darse conta. Mentres ela escribía, tenra e compresiva, “Meu paxariño, o máis cego que coñezo, miña querida toupeira, ¿cando verás?… Eu podería mostrar feitos claros como o día, pero como os teus ollos están cegos, só dirías: ¿Cando? ¿Qué?, e afastaríaste”. Pero, finalmente, notou o amor de Christina e pediu a súa man. E, outra vez, volve a xurdi-la incompatibilidade entre a fonda relixiosidade da poetisa e a indiferencia relixiosa de Cayley. Como no caso de Collinson, Rossetti tivo escrúpulos de conciencia que imposibilitaron a súa unión matrimonial, pero que non impediron o seu amor e que intensificaron a súa tristura. “Os poemas que inspirou este amor –di o seu biógrafo William Rossetti– están entre os mellores que escribiu”. “Monna Innominata”, secuencia de fermosos sonetos, recorda estes amores. Cayley túvoa sempre presente na súa lembranza. Cando morreu, en 1882, ela foi ve-lo seu corpo inerte e púsolle flores brancas nas súas queridas mans. Durante os once anos que Christina lle sobreviviu o recordo dese amor estivo sempre presente no seu ánimo. O poema “One Seaside Grave”(Unha tumba ó lado do mar) é unha maneira de epitafio inmortal. ¿Tivo remorsos? ¿Lamentou o seu exceso de esixencias relixiosas? Algúns insinúano, pero ningún o poderá saber. Nos derradeiros días da súa vida, atormentada pola dor, falou moito desde o leito de morte co seu irmán William sobre Charles Cayley.

En 1866 publícase o libro The Prince’s Progress and other Poems, que confirmou o prestixio da obra de Christina Rossetti.

Nos anos 1871-1872 Rossetti sufriu unha grave enfermidade, que soportou con resignación e fortaleza espiritual. E foi nesta época cando publica o libro titulado Sing-Song, de poemas infantís, nos que os seus comentaristas viron reminiscencias dos ritmos extraterrenais de William Blake.

A morte dos seus irmáns, a querida María e o xenial e ás veces descarriado Dante Gabriel, en 1882 produciulle unha fonda tristeza, da que non se vai repoñer, pois en 1886 Christina sofre a derradeira e máis chorada perda familiar coa morte da nai, á que tanto amaba.

En 1881 sae publicada un novo libro, A Pageant and other Poems, que, ademais doutras composicións, contiña dúas fermosas secuencias de sonetos.

Desde a morte da nai Christina Rossetti viviu soa, nalgunhas ocasións acompañada polo seu irmán William. Como fixera sempre, seguiu dedicada ás actividades caritativas e formou parte, como asociada, da orde relixiosa Irmandade Anglicana. Enferma de cancro, operárona en 1892 e durante algún tempo aliviou a dor que lle producía o mal, pero non tardou en volverlle. Xa só saía da casa para ir á igrexa, ata que en agosto de 1894 quedou encamada polas grandes dores que tiña, aliviadas con calmantes e coa reflexión espiritual. Os seus beizos movíanse sen pausa en silenciosas oracións, inmobilizados só nos intres previos a da-la alma a Deus, na mañanciña do 29 de decembro de 1894.

Como no caso de Rosalía Castro, a existencia de Rossetti non ten feitos extraordinarios que xustifiquen a súa fonda tristeza e o seu constante desexo de repouso na morte. A dor pola desaparición de familiares como sofren a maioría dos humanos, decepcións amorosas orixinadas polos seus propios escrúpulos morais e non por falta de amor, pasaxeiras estreiteces económicas e, en compensación, o amor dunha familia especialmente unida e o éxito literario, cada día maior. Non lle afectaron, como á poetisa galega, resentimentos, ausencias, desprecios e réplicas. As súas doenzas foron certamente fortes, pero a tristeza xa estaba presente no seu ánimo desde moi cedo como quedou patente nos seus versos xuvenís. Certas complexidades das súas crenzas relixiosas ensombreceron o seu espírito pero, en xeral, os feitos externos da súa existencia non gardan relación co sufrimento e a amargura íntima que revelan os seus versos.

II.1. Influencias, ambiente

As influencias dominantes na formación do carácter e psicoloxía de Christina Rossetti foron a vida familiar coas súas desgracias e os seus afectos, os amores, os desenganos e a represora relixiosidade. Intelectualmente o impacto de lecturas, sobre todo as da etapa de formación xuvenil, entre as que se contan o libro As mil e unha noites, os dramas líricos de Tasso, Dante… e, na madureza, as cadencias de Tennyson e o mundo imaxinario de Coleridge, principalmente. No terreo persoal foi importante nesa etapa o seu contacto con artistas, poetas, escritores e críticos do grupo prerrafaelista e a influencia que recibiu das súas ideas artísticas.

Sen embargo, a influencia prerrafaelista non é predominante na obra poética de Rossetti. Nótase, sobre todo, nos poemas longos e nos romances, e de maneira especial no libro Goblin Market (1862) e no poema “Monna Innominata”. As características da tendencia prerrafaelista aparecen fundamentalmente nos poemas da primeira época da súa producción, onde se manifestan as cualidades pictóricas, a riqueza da cor, o carácter vigoroso, a atención ós detalles e mesmo certa artificialidade. Na época de madurez, a musicalidade, a elocuencia e a austera beleza dos seus mellores poemas líricos, só teñen a influencia do seu propio espírito. A penetrante forza destes poemas baséase máis ben na vaguidade ca no detalle, obedece antes á harmonía das palabras –algo sorprendente en quen non lle daba gran importancia á música– ca a calquera outro elemento visual.

A natureza non tivo grande influencia na formación do espírito de Christina Rossetti. Non a interpretou, non se meteu nela, non lle concedeu cualidades máxicas, como fixeran os románticos ingleses, que a precederan. É certo que toda a súa vida, con breves intervalos, pasouna nunhas poucas rúas do centro de Londres. Malia a iso, na súa poesía figuran abundantes elementos naturais, pero case exclusivamente para reflecti-los seus propios sentimentos. Aparecen certas notas sentimentais no tránsito das estacións do ano, sobre as flores, a efímera beleza da rosa, a visión da herba sobre os sepulcros, a suxerencia de infinitude e de tristeza que lle comunicaba o mar… Os animaliños pequenos e raros producíanlle tenros sentimentos, pero tiña deles unha visión más ben exterior.

II.2. Temperamento, aspecto

William Rossetti descríbenos a súa irmá menor como unha nena aleuta, afectuosa, algo memequeira e propensa ós repentinas rabechas, que lle duraban moi pouco. Era alegre e moi querida pola familia á que ela correspodía co seu cariño. Nos estudios non era constante, recollía impresións dunha maneira irregular. Xa desde a infancia mostrou un gusto especial polas palabras, pouco usuais en bocas infantís e non mostraba grande afección á lectura.

O carácter normal e alegre da súa infancia e da súa primeira xuventude durou pouco tempo. Pese a que na infancia e xuventude de Rossetti non puideron influí-las desgracias familiares, nin as decepcións sentimentais que virían más tarde, a vivacidade xuvenil, o gusto pola vida social e as ganas de discutir deixaron paso ó retraimento e á tristeza. Á parte da súa pouca saúde, unha íntima e prematura relixiosidade na que, di o seu irmán, houbo sempre, malia a súa devoción e fe intensa, algo de incertidume, como se manifesta en versos da súa madureza, un sentimento de non ter cumprido cos seus deberes, de ser en certo modo, indigna do amor divino que máis tarde a levaría a un estricto cumprimento dos comprimisos relixiosos: a constantes oracións e a frecuentes xexúns. O seu temperamento cálido e libre converteuse –di William– “nunha fonte pechada”; só conservou a súa espontaneidade na expresión poética. Pero internamente gardou un certo humorismo, que había de mostrarse nas poesías infantís e algo lixeiras de “Sing-song”. Mais a súa tristura interior non lle fixo esquecer nunca a súa actitude delicada e cortés, digna e modesta perante os que a rodeaban, familia e amizades. Nin tampouco os íntimos sufrimentos embazaron os seus afectos familiares nin a súa capacidade de tenrura para os namorados nin a caridade que sempre exerceu, dentro das súas posibilidades, cos desgraciados.

William Rossetti fainos o retrato do exterior físico que encerraba a complexa e enigmática personalidade interna de Christina. Non era moi alta, esguía na adolescencia e logo algo gordiña. Morena e algo esbrancuxada pasada a mocidade. Co pelo brillante de cor castaña escura e os ollos azuis grisentos, con fronte ampla, beizos sensitivos e mans delicadas. Tiña unha voz clara e sincera, que na madureza engadiu unha certa nota de cansancio. Non era bonita –di William– pero si atractiva. As súas doenzas afectáronlle o aspecto, pero sempre conservou un aire refinado e unha expresión elevada.

Ademais desta descrición, consérvanse varios retratos da poetisa. O seu irmán Dante Gabriel tívoa por modelo nalgún dos seus cadros e deixou un bonito debuxo de súa irmá de dezaoito anos, que confirma a descrición anterior e harmoniza coa fina melancolía da lírica de Christina.

II.3. A obra de Christina Rossetti

Christina Rossetti comeza a facer poesías a unha idade moi temperá, ós dez ou once anos. En 1847, cando tiña só dezasete, fixo un poemario por iniciativa dun tío materno. E xa nas composicións dese libro aparecen os trazos poéticos que habían de caracteriza-lo conxunto da súa poesía: a preocupación relixiosa coa esperanza de que no ceo prometido ha de haber maiores praceres ca neste mundo, os amores frustrados pola morte ou pola perfidia do amado e o vago e indefinido desexo da morte, consoladora e tranquila. A visión da poetisa diríxese máis ó interior có mundo real da súa experiencia. Se ben os primeiros poemas aínda non reflicten os fondos pesares que dan orixe ás intensas expresións líricas da poesía posterior, eran un antecedente.

O primeiro poemario de Rossetti que suscitou interese máis alá do círculo familiar –á parte dalgunha poesía aparecida en revistas– foi Goblin Market and Other Poems, publicado en 1862. O longo poema que deu nome ó libro é un dos máis extraños da autora. Nun ambiente inventado, alleo ó mundo coñecido ten, sen embargo, unha intensa impresión de realidade; con trazos que recordan a Coleridge, preséntasenos un mundo de trasgos grotescos, bastos, atravesados que bulen dun lado noutro, arrástranse e berran dunha maneira desconcertante, mañá e noite, chamando ás mozas para que lles merquen unha chea de froitas variadas, comúns e exóticas. As dúas irmás acóchanse abrazadas, temerosas de caer na tentación de mercar. Mais unha delas, Laura, ve as larpeiradas, bota a correr e come as froitas a cambio dun dos seus rizos de ouro. E, logo, víctima do meigallo, esmorece apapaiolada agardando a voz dos trasgos para que a volvan levar a come-la froita enmeigada, pero por moito que escoita, noite tras noite, non volve oír a chamada dos trasgos. En cambio a súa irmá Lizzie escóitaos, e cunha moeda de prata no peto vai busca-los extranos seres. Eles queren retela para que merque os seus xoguetes e que coma alí a súa froita tentadora, anímana a que quede con eles compartindo os seus xogos e dando pinchacarneiros. Pero Lizzie négase –as froitas han ser para salva-la vida da irmá–, entón os trasgos indígnanse, bátenlle, ráchanlle a roupa, arráncanlle o pelo, insúltana, esmáganlle a froita augacenta contra os beizos. Por fin, Lizzie, coa faciana mollada polos zumes saborosos, foxe e chega a casa. Fai que a súa irmá a bique –“cómeme, bícame, ámame”– e alí vólvelle a calor e a vida ás veas mentres di: “Non hai amiga como unha irmá, sexa o tempo calmo ou de tronada…”.

Este poema de plena inspiración prerrafaelista, cheo de vida e con detalladas e coloristas descricións, mergullado nun ambiente de fantasía causou unha fonda impresión nos críticos ingleses da época. Edmund Gosse dixo que onde Morris e Swinburne e Meredith fracasaran nos seus intentos de penetrar na fortaleza “filistea”, Christina Rossetti triunfara, “Converteuse –dixo– na gran sacerdotisa do prerrafaelismo”.

Con este longo poema, tan pouco característico da futura e fundamental lírica da autora, apareceron algunhas poesías curtas que mostraban as súas características esenciais e uns poemas relixiosos que lle deron sona, e polos que a consideraron digna de figurar entre os primeiros escritores do xénero nas letras inglesas.

The Princess Progress and Other Poems, aparecida en 1886, é a segunda obra de Rossetti. O poema principal ten por tema a longa agarda da princesa polo seu amante, agarda que remata pouco antes da chegada do príncipe coa morte de quen tanto tempo o esperara. As mulleres que rodean o corpo inerte da princesa mesturan nun fermoso laio o pranto pola princesa e os reproches ó atrasado príncipe: “Demasiado tarde pró amor, pró pracer; demorácheste demasiado tempo no camiño, non quería-la pomba, non chegaches a tempo, chegaches tarde[pax.27. Non se pode ler o que di]. A princesa encantada na súa moradía, durmiu, morreu por tras da reixa; o seu corazón estaba sempre ansioso; e ti fixéchelo agardar…”.¿Experiencia persoal, presaxio ou alegoría sobre a salvación e a gracia de Deus, como queren algúns críticos? En calquera caso, un fermoso poema, acompañado outra vez por algunhas das máis elevadas creacións líricas de Christina Rossetti.

O libro seguinte, Sing-Song, publicado en 1872 tivo un carácter moi diferente ó da súa producción anterior. É un volume composto por un conxunto numeroso de “poemas líricos en miniatura”, inxenuamente infantís, con ritmos que recordaron as etéreas cancións de Blake e que se confunden coas cancións infantís da tradición popular. Ás veces unha nota achégase ó “nonsense verse”de Lewis Carroll e de Edward Lear, tan de moda na época de creación do libro de Rossetti. Mais, sen dúbida, os poemas expresaban a tenrura que sentía a autora polos seres pequeniños, indefensos, neniños, animaliños. Pero, aínda así, de cando en vez enxérgase o ton melancólico e insepareble do espírito da creadora.

A Pageant and Other Poems (1881) foi o derradeiro poemario publicado en vida da autora. No momento de creación dos poemas, Rossetti estaba espiritualmente dominada pola amizade de Charles Cayley, o amor ó que renunciara. Esta situación emocional reflíctese nunha das dúas secuencias de sonetos que forman a parte principal do libro, na titulada “Monna Innominata”, “soneto de sonetos”, as mulleres decoñecidas que precederon a Beatriz e a Laura, e que foron cantadas por poetas menos famosos, imaxínaas a autora así mesmo poetisas como os seus amantes; á vez que ve como entre eles se ergue un valo que ámbolos dous consideran sagrado, e que non impide que o mutuo amor sexa compatible co mutuo honor. Un amor que non pode ser material, pero que ten un engado infinito. Un amor que quizais sobreviva á morte, que sería un estadío intermedio de quietude, un fondo sono poboado de vagos ensoños. A morte sería unha experiencia que habería que pasar para acada-lo definitivo destino e a realización dun pasado inmortal: “Soño contigo e desperto: quén puidese soñar contigo e non espertar, seguir durmindo… Se así durmir é máis pracenteiro que espertar, morrer sería certamente máis pracenteiro que vivir…”.

Velaquí, pois, a expresión dun amor que non pode realizarse, que se sublima nunha intensa amizade. O coñecemento e o desexo dun amor irrealizado, irrealizable, nun tecido lírico de lembranzas e de imaxinacións. Unha devoción sen límites cunha prolongación ensoñada que agarda máis alá do cadaleito… Unha consecuencia da conversión do amor material en eterna amizade entre Christina Rossetti e Charles Cayley.

Neste libro, coma noutros anteriores, os poemas breves seguen reflectindo ideas semellantes e os poemas devocionais únense cos sentimentos da poetisa sobre o amor, a morte e os desexos imposibles.

En 1896, despois da morte de Rossetti, aparece o libro New Poems e en 1904 publícanse as obras completas con algúns poemas inéditos e introducidas por un limiar do seu irmán William, no que se consignan case tódolos datos que constan sobre a vida da poetisa.

II.4. Xuízos e opinións

Aínda que Christina Rossetti non coñeceu a fama popular ata case os derradeiros anos da súa vida, tivo sempre, e segue tendo, devotos admiradores. Os máis destacados poetas e críticos xa lle dedicaron, dende a aparición dos seus primeiros libros, as máis cálidas gabanzas. Hall Caine, Edmund Gosse, Watta-Dunton eloxiaron os seus poemas. A revista Athenaeum dixo do seu Sing-Song que “contiña algúns dos máis dóces versos do seu tempos, dos máis exquisitos da súa clase nunca coñecidos.”Swinburne, gran poeta contemporáneo seu, manifestou: “Sempre pensei que non se escribiu en poesía nada máis glorioso.”Raleigh declarou: “Creo que é o mellor poeta que vive na actualidade.”Alice Meynell opinaba en 1880 que a súa popularidade superaba á do seu irmán Dante Gabriel…

Pero se nos atemos ós xuízos que se exteriorizaron anos máis tarde, coincidindo aproximadamente co centenario do seu nacemento, observamos que o seu prestixio poético, non se viu sometido ós altos e baixos que adoitan afectar á fama de moitos dos máis eminentes poetas, e mesmo medrou. Para iso chega con citar algunhas das máis autorizadas opinións.

“Christina Rossetti –di Virxinia Woolf– alma tan sensible como a ¿?? elévase irresistiblemente ó primeiro posto entre as poetisas inglesas.”E no seu Common Reader de 1832 engade: “En realidade viviu nalgunha estraña rexión na que o espírito se esforza por achegarse a un Deus escuro, esixente /…/ A súa poesía soa como música no oído –coma unha melodía de Mozart ou de Gluck. Cando toca a súa arpa soan xuntas moitas cordas.”E dirixíndose a ela: “A túa coroa celestial estaba sementada de espiñas… En canto ós teus ollos se abraiaban ante a beleza, a túa mente advertíache de que a beleza é vana, a beleza pasa. A morte, o esquecemento, o repouso, lamben as túas cancións coas súas tristes ondas /…/ As túas cancións ficarán adheridas en perfecta simetría cando o monumento ó Príncipe Alberto sexa xa po e /…/ A nosa remota posteridade seguirá cantando, “Cando morra, Amado”, ou “O meu corazón é un paxaro que canta””.

Un dos máximos críticos literarios da actualidade, Sir Maurice Bowra, estima que Christina Rossetti ocupa unha posición que pouco lle falta para se-la primeira entre os poetas relixiosos ingleses. “Nela –di– vemos un temperamento xenuinamente romántico, que aprendeu a busca-la beleza en misteriosos dominios da experiencia /…/ Os seus mellores poemas devocionais non foron superados na exactitude dos seus conceptos e na súa apaixoada sinceridade /…/ No máis fondo do seu ser había algo que a afastaba de calquera chamada que lle suxerise dar ó ser humano o que tiña que conservado para Deus. Pero máis aló do seu dominio, no seu máis íntimo ser, espertaban estrañas forzas… Estas inspiraban a súa poesía cando estaba namorada e dábanlle un carácter inesperado. Había soños e arelas pechadas en currunchos insospeitados da súa alma /…/ Nela, a idea do amor vóvese inexorablemente a idea da morte e nesta asociación podemos observa-lo seu encollemento instintivo ante a entrega que o amor esixe. A súa poesía amorosa xorde das arelas que se lle impoñen a pesar de tódolos seus esforzos por contelos”.

Walter de la Mare, outro gran poeta, é un dos seus maiores admiradores. “Christina Rossetti, afirma, posúe un limbo de traidor crepúsculo e os seus ritmos son ecos daquelas cadencias que respiran en segredo no terreo sensible do espírito do home”.

Dorothy Stuart, autora dunha das mellores biografías da poetisa inglesa, refírese á poesía da súa madurez dicindo, “Todo o aparato teatral do prerrafaelismo foi abandonado, todo o ouropel e os trucos da frase pictórica… e aquí queda aquela beleza obsesionante, que só ela, de toda a súa xeración, soubo expresar utilizando os pensamentos máis sinxelos e as formas menos rebuscadas”.

Non é posible imaxinar, certamente, a publicación dunha antoloxía da poesía inglesa na que non figuren media ducia dos seus poemas máis fermosos, desas cancións das que Virxinia Woolf dixo que aínda se cantarán cando, nun afastado porvir, “Terrington Square sexa unha cresta de coral, quizais, e os peixes entren e saian de presa pola xanela do que era o teu cuarto, ou quizais a fraga reconquistase as beirarrúas e o teixo e os marsupiais esvaren cos seus inseguros e brandos pés por entre a matugueira que haberá daquela mesturada coa reixa do patio…”.

Xustísima, en fin, a conclusión final da súa más nomeada biógrafa, Dorothy Stuart,: “Os intentos de extrae-lo corazón do seu misterio a miúdo rematan en fracaso… A maxia esencial do seu estilo elude a análise…non deixou sucesores, nin fundou escola. É polo tanto máis estrano que a súa poesía se fose movendo, tan tranquilamente, a ocupa-lo seu lugar na literatura inglesa, un lugar do que dificilmente poderá xa ser retirada. A súa fama non sufriu fluctuacións. Esta terceira década do século XX rexistra que o seu prestixio é cada vez maior”.

II.5. Poetas “maiores” e “menores”. Poesía “maior” e “menor”

No riquísimo conxunto da poesía inglesa, Christina Rossetti sería, certamente, clasificada entre os poetas “menores” en comparación con tantos grandes como a adornaron. Basta lembrar, no seu propio século XIX, nomes como Wordsworth, Shelley, Keats, Byron, Coleridge, Tennyson, Browning… Isto non quere dicir que no máis logrado da ´sua lírica non se elevase ás mesmas alturas que eles. Máis ben procede, neste caso, de que a súa gama, a variedade da súa lírica, foi en certo modo limitada, respondeu somente a uns poucos sentimentos íntimos. Tamén a un grao de monotonía, de repetición na súa obra. Claro está, que podería alegarse que se trata da monotonía da perfección, dentro do seu estilo, e que esta insistencia non fai máis que acentua-la súa fonda impresión, deixar no espírito do lector unha pegada imborrable. Igualmente cabe sinalar que o feito de que un poeta sexa clasificado como “menor” non significa que para moitas persoas deixe de ser tan querido coma os poetas “maiores”. En moitos casos un poeta menor pode se-o preferido, e este é, sen dúbida, o de Christina Rossetti.

A situación de Rosalía de Castro é bastante diferente. Dela pode dicirse que é o poeta máximo do seu ambiente imnediato, o galego, a figura literairia que deixou a máis fonda impresión no espírito das xentes da súa lingua. E sen esaxerar, xa que o dixeron escritores eminentes alleos a Galicia, tamén é un poeta “maior”dentro do conxunto poético da Península. Tanto polo valor e orixinalidade da súa obra, coma pola influencia que exerceu noutros poetas de España.

Ata que punto está Rosalía incorporada ó existir do seu pobo, e xa non só coma influencia da súa poesía senón coma figura humana, revélanolo ese concepto que dela existe entre o pobo, incluso entre moitos galegos que nunca leron os versos da “Santiña”, da nai de todos, que á súa propia dor engade a dor dos alleos. Neste sentido de identificación de Rosalía e Galicia merece ser citado o que di un dos escritores galegos, Ramón Piñeiro, que mellor souberon expresa-lo esencial de Rosalía e da súa saudade. “Rosalía e Galicia –escribe– dous nomes que no sentir da xente chegaron a significar case o mesmo. Rosalía identifícase moralmente co seu pobo e sentimentalmente coa súa terra… A visión que Rosalía tivera de Galicia foi a que pasou a caracteriza-la imaxe que actualmente se ten de Galicia. Despois de Rosalía, propios e alleos viron a Galicia dunha maneira distinta a como a viran antes… Rosalía foi a primeira voz verdadeirmente universal que xurdiu na comunidade galega… Galicia débelle o descubrimento do seu propio mundo, ó mesmo tempo que lle debe o feito de que ese mundo lograse unha dimensión universal a través da expresión poética rosaliana… A voz de Rosalía expresaba coa sinxelaza da sinceridade toda a dor que a vida lle mostraba ós seus ollos e que viña a sumarse á que ela experimentaba no máis íntimo do seu espírito hipersensible, sempre aberto a tódalos pesares”.

Christina Rossetti, neste aspecto, non tiña nada en común con Rosalía Castro. Sentía a dor allea na vida real, externa, e reflectíase nas súas boas obras e na caridade. Pero non compartía os pesares nin preocupacións do seu “pobo”como colectivo. Miraba cara a dentro, ó íntimo do seu ser, e cara a Deus no alto. Os seus outros contactos, fóra da vida familiar e do círculo de amizades, case non deixan pegada na súa obra.

Esta é unha das marcadas diferencias entre as poetisas que, sen embargo, sentía de forma tan parecida a esencia da dor. E ante a maxistral expresión que esa dor atopou na poesía de ambas, non cabe entrar en clasificación de poetas “maiores”e “menores”. As dúas, no máis significativo da súa producción, no máis xenuinamente seu, ascenderon ós máis elevados cumios da lírica.
II.6. A Saudade e o seu valor poético en relación co celtismo

Saudade, celtismo… Son estes temas un tanto perigosos para que se aventure á súa consideración quen simplemente achega sentimentos e conceptos literarios, poéticos. Antes non era así, pero dende hai anos entraron neste campo arqueólogos, lingüistas, doutores, filósofos, psiquiatras, para dicir, con toda a súa sabedoría especializada, que non tiñan base as teorías imaxinativas que atribuían ós países célticos un especial temperamento melancólico, soñador, creador dun clima literario especial, unha arela de cousas quizais imaxinarias, imposibles, que daban orixe en Galicia, por exemplo, á saudade. A xenuína literatura céltica da antigüidade non era melancólica nin estaba chea de ansias irrealizables, segundo afirman os especializados na materia. A saudade nas súas variadas manifestacións non sería máis ca un desexo de morrer para reintegrarse á terra nai, ou unha manifestación de apetencias propias dun pobo cun complexo de inferioridade, ou unha angustia que para comprendela, para compartila, hai que estudiar a fondo as ideas de Heidegger ou de Kierkegaard…

Sen embargo, existise ou non na antigüidade un espírito céltico, é certo que ningún país do occidente de Europa que crea ter base histórica para sentirse céltico se mostrou disposto a renunciar a esa herdanza. Ninguén en Galicia se considera especialmente latino, ou suevo, ou ibérico, nin ningún dos poetas se inspirou en matices que non sexan fundamentalmente célticos. En Irlanda sucedeu o mesmo. Escocia, Gales, Bretaña, aman sobre todo as tradicións célticas e ata a mesma Inglaterra, coma máis adiante se exporá con máis detalle, suxeríronse raíces célticas no terreo literario para explicar algunhas das características diferenciais da súa poesía. De calquera xeito, coma nestas páxinas tratamos de poesía e dos sentimentos dos poetas, aterémonos a eles máis ben que a doctas teorías.

O motivo de referírmonos a estes aspectos non necesita xustificación ningunha en relación coa poesía de Rosalía Castro. Precisamente tratándose de Christina Rossetti non resulta arbitrario mencionala, xa que se atopamos elementos célticos na poesía romántica de Inglaterra, algo deles habería de herdar esta poetisa inglesa, unha das últimas expoñentes da citada tendencia literaria.

Se ben a saudade foi dende hai moitos anos un dos motivos fundamentais da poesía galega, e obxecto de constante estudio e preocupación por parte dos seus escritores, hai uns trinta e tantos anos que colleu unha especial preponderancia na atención dos intelectuais galaicos, e que comezou, por así dicilo, un exame menos poético, máis rigoroso, científico, social, de tan enigmático sentimento. Motivou este acentuado interese un libro do eminente médico Dr. Roberto Nóvoa Santos, titulado El instinto de la muerte, no que fundamentalmente expoñía a tese de que a saudade consiste “na íntima comunión dos humanos coa paisaxe e na tendencia a inserirse na mesma terra que modelou a súa carne e a súa alma. A saudade –segue a dicir– é claramente o desexo de trasfundirse.”Esta afirmación, na que pode haber –e seguramente hai– un fondo de verdade, de verdade parcial, non foi do gusto de todos. Moitos pensaron, como máis tarde di Carballo Calero, que se trata dunha “tese extremista e audaz”.·Outros opinaron que se na saudade hai elementos posiblemente depresivos, orientados cara a ideas de aniquilación e de morte, existen nela tamén factores estimuladores de superación, de creación artística, de sensibilidade poética. Non poucos da xeración moza de entón combateron con forza a saudade como elemento pernicioso, perxuducial para a evolución e o progreso do país galego. Todo iso deu lugar a unha longa controversia, principalmente nas columnas da prensa, nalgún libro ou folleto. E pode dicirse que dende entón a saudade non deixou de constituír un tema de actualidade nas letras críticas galegas.

A min tocoume entón intervir tamén na discusión cuns artigos publicados baixo o título de La Saudade y el Arte de los pueblos célticos, traballos reunidos máis adiante nun folleto. O meu posicionamento encerraba, igualmente, algo de “extremista e audaz”en reacción contra o que nas teorías do Dr. Nóvoa Santos me parecía entón totalmente –e pasados os anos, parcialmente– inaceptable. E dende logo, incompleto, ó dar un valor excesivo ós aspectos deprimentes ou destructivos contidos na saudade.

Todo –que foi moito– o que dende entón se escribiu arredor da saudade non chegou a concretarse nunha definición convincente, seguramente imposible. Con razón dixo Elías de Tejada que a saudade “hai que entendela co corazón, aínda que a definición se nos resista na cabeza.”Escribiuse sobre ela, sen embargo, cousas moi interesantes. Vexamos algunhas delas, de forma moi resumida, xa que gardan relación co tema deste traballo.

Facendo caso omiso das interpretacións clínicas, psicoanalíticas ou profundamente filosóficas, moi valiosas, pero que non gardan unha estreita relación coa nosa maneira de enfoca-la cuestión nin co ton deste ensaio, notemos en primeiro lugar, xa que se citou o seu nome unhas liñas atrás, o que sostén Elías de Tejada, que calou fondo no espírito de Galicia e do seu pobo, aínda que sexa alleo a esta terra.

Para el, a natureza é paisaxe e sobre todo o mar, ante o que “o galego treme, porque para el o mar é causa de angustia e o gran ser animado de onde veñen os perigos. O galego sente a angustia de perde-lo seu eu, de sentir, sen saber por que, que o ser enteiro lle marcha nun abrazo cálido coa alma común da natureza.”A saudade é, pois, “un sentimento de fronteira, de confín; o que produce unha sensación parecida á da proximidade dos abismos.”Opina que na formación da saudade intervén a personificación celta das entidades naturais, no sentido de inferioridade no diálogo co mar e a repercusión da inferioridade psicolóxica que dá lugar á aparición dunha angustia radical colectiva en cada ser individual, semellante á provocada directamente polo baleiro da nada, que é precisamente a saudade. “A personificación da natureza é algo consubstancial ó celta dende as súas máis antigas expresións literarias… así coma a súa avidez da distancia azul e incomprensible”. “As tebras que foron brétema física primeiro, ascenderon despois á nebulosidade lendaria e máis adiante a estado permanente de conciencia… e ó ama-las súas negruras insondables, foise enchendo delas o corazón do home acurralado polas ondas… Esta situación de tremor cósmico… quedou como angustia pura e espida, como tremor antropolóxico común a tódolos componentes do pobo galego, como saudade.” Como Elías de Tejada, o galego Luís Tobío coincide en que “a saudade sen o celtismo non se comprende.”Anxel Fole ve nela “o proceso da idealización da paisaxe, paralelo co visualización na penumbra do subconsciente.”Vicente Risco considéraa coma a arela da distancia, unha inspiración infinita. Viqueira enténdea coma “lirismo puro, sentimento que se funde en pura arela ou tendencia.”Para Ricardo Carballo Calero “a saudade pura, radical, non se refire a un obxecto, é o sentido da soidade ontolóxica do home.”O que atopa expresado de forma maxistral na lírica de Rosalía Castro. “É opinión corrente –escribe– que o pobo galego sente, como colectividade, un característico desacougo, un tormento puro. Expresión de tal estado de ánimo sería a lírica, que é a expresión literaria da existencia auténtica”, se ben –afirma– non hai por que crer que esta posición é privativa de Galicia. Ramón Piñeiro aprecia na saudade “un sentimento dun obxecto, un puro sentir, o transcurso espontáneo do sentimento libre de toda relación co pensamento ou coa vontade. A saudade vén a se-lo sentimento da soidade, a vivencia sentimental da soidade… A lírica vén a se-la expresión –a transcendencia, polo tanto- da intimidade sentimental do home… Saudade e lirismo veñen a ter unha mesma raíz común”.

Eu quixen ve-la saudade a través da súa expresión poética na que estimei que existen correntes notablemente afíns na poesía galega e na dos pobos célticos das Illas Británicas, sobre todo Irlanda, elementos comúns que, sin que signifiquen que os sentimentos de arela, saudade, sexan privativos dos países célticos, teñen neles un matiz especial, unha constante presencia e unha semellanza que nos fan pensar que a saudade e o celtismo son cousas intimamente unidas. Igualmente, e sobre todo despois de ter lido a obra de Matthew Arnold, eminente crítico literario e poeta da época central victoriana, titulada Sobre o estudio da literatura céltica, sentín que en moita da mellor, da máis característica poesía da propia Inglaterra aparecían trazos semellantes. Veu a demostrar Arnold, inspirado máis pola intuición so poeta que pola erudición do sabio, que o elemento céltico no conxunto racial inglés é o factor máis importante que diferencia a literatura inglesa da xermánica, e buscou na poesía a confirmación da súa tese. Arnold apreciaba como características destacadas do espírito celta a súa sensibilidade e sentimento, a súa acción contra o despotismo dos feitos, “o seu amor ó estilo, a súa melancolía e, sobre todo, a súa maxia natural, a aptitude para captar e interpreta-lo engato da natureza dunha forma marabillosamente íntima e vívida. A maxia da natureza, di Arnold, non simplemente a beleza da natureza –iso tíñano os gregos e latinos– non simplemente un honrado amor á terra, un fiel realismo –iso tíñano os alemáns– senón a íntima vida da natureza, o seu estraño poder, e o seu encanto dun mundo de fadas…”.E estas son precisamente as calidades que o grande crítico victoriano atopa na maior parte da poesía inglesa, en Shakespeare de forma predominante, en Milton, en Byron, co que Arnold chama “o seu acorde de penetrante paixón e melancolía, a súa paixón céltica de rebeldía…”, en Keats, coa súa maxia céltica ó lado do seu helenismo… Puido ter citado moitos máis –Blake, Coleridge, Shelley– pero non eran quizais os seus predilectos.

As opinións de Matthew Arnold non foron do gusto de moitos dos seus compatriotas. Inglaterra estaba en plena época de “anglo-saxonismo” e incluso de xermanofilia. Os celtas aparecían como pobos vencidos, coa cabeza chea de inútiles fantasías. Os eruditos escandalizáronse, o serio Times case insultou ó escritor, a prestixiosa Saturday Review non só negou a existencia de elementos célticos, senón que no seu exuberante anglosaxonismo ata afirmou a inexistencia do normando…

Oitenta anos máis tarde, sen embargo, puido escribir Edwin Muir, un dos máis finos poetas e críticos da súa xeración: “As cousas cambiaron dende entón e agora falamos da literatura céltica máis á maneira de Arnold, a pesar da súa ignorancia confesada, que á dos sabios do seu tempo, con toda a súa sabedoría”.

Outro eminente escritor inglés, Havelock Ellis, profundizou na investigación do tema céltico na literatura inglesa no seu ensaio titulado O Espírito Céltico na literatura. “O temperamento céltico esixe un pasado grande e invisible de imposible magnificencia; toda a literatura céltica vén ser a búsqueda da satisfacción desa esixencia… En tanto que o poeta romántico, tal coma universalmente o coñecemos, utiliza constantemente o elemento da distancia, adoita ter a pretensión de conseguir –o que para o celta lle resulta absolutamente repugnante– o remoto coma presente…” “Na literatura céltica preséntasenos sempre o afastado na distancia /…/ O ambiente do crepúsculo, tan amado polos celtas, ten a curiosa propiedade de facer que as escenas que envolve parezan á vez próximas e remotas /…/ A supremacía de Inglaterra na poesía débese ó accidente que produciu na nosa illa a unión do espírito céltico co espírito nórdico, nas súas formas supremas…” e Havelock Ellis cita e comenta a Shakespeare, Spenser, Keats e Coleridge, como poetas ingleses nos que se manifesta con especial claridade a influencia do espírito céltico. Estimo, pois, que non habería esaxeración en suxerir que en Christina Rossetti, a través da influencia dos grandes poetas ingleses que leu, pode haber un reflexo do céltico, de diversas saudades, de arelas incluso da morte consoladora da dor, no acubillo da nai terra.

Xa que nós en Galicia carecemos por desgracia de literatura céltica antiga, tal coma posúen en Irlanda e Gales, non podemos saber como expresaban daquela a saudade. Pero ó nacer unha poesía galega coñecida, a dos Cancioneiros Medievais, xa observamos que a saudade, no seu aspecto de dor pola ausencia do ser querido, é o tema central. Non fai falla citar exemplos, que poderían ser numerosos. Chega ben como testemuño o que di Karl Vossler, referíndose á poesía medieval: “En ningunha parte teñen os nostálxicos acentos da saudade tan prolongada e ardente resonancia coma nesa punta do noroeste ibérico que é Galicia, mimosa, soave/soave, queixosa, onde a gaita chora. E na vida e copla o feminino leva a voz cantante”.

Despois de medio milenio de silencio na poesía galega, Rosalía recolle a tradición lírica da saudade, e tras ela esa tradición constitúe a inspiración da maior parte dos demais poetas galegos.

Faríase demasiado longo citar aquí exemplos paralelos de poetas galegos, irlandeses, escoceses, galeses e incluso ingleses, no tocante ás formas que poderiamos chamar elementais da saudade. O amor a un lugar, ó seu mesmo nome amorosamente citado, a dor de atoparse ausente e outras arelas semellantes. As saudades de Rosalía acólleno todo, pero o que teñen en común con Christina Rossetti atópanse nun plano máis elevado, pero tamén máis limitado.

Como primeira nota común, pode citarse unha extraordinaria aversión á vellez, ó envellecemento, acompañada da exaltación da mocedade, do pasado. Isto tanto no que se refire ó poeta individualmente coma nos poemas onde se botan de menos melancolicamente as grandezas dos pobos célticos en remotas idades. En Rosalía, coma en Christina, veremos abundantes exemplos desta faceta da saudade, citemos aquí algunhas mostras doutro poetas.

Eduardo Pondal, cantor das glorias dunha imaxinada grandeza do pasado céltico da súa terra galaica, cunha rexa e valente poesía que é o complemento da dozura rosaliana, como era o seu país de mar aberto, forte, atlántico, do ensoñado fondo dunha ría onde principalmente se inspirou Rosalía, dialoga cos carballos de Carballido sobre a mocidade e a decrepitude:

Carballos de Carballido,
cand’era rapas deixeivos;
vin despois de moitos anos,
ja vamos vellos.
Pasáronse as alegrías
Que trouguera o tempo ledo;
A mocedá foi pasada;
Ja vamos vellos.
Eu teño os cabelos brancos,
Vós tendes os gallos secos;
Os nosos días pasano;
Ja vamos vellos.

Yeats, entre os irlandeses modernos, ten en grao máximo esta preocupación sobre a vellez, que incluso tanta aversión lle inspira: “¿Qué facer con esta absurda –Ouh, corazón axitado– esta caricatura, a vellez decrépita que me ataron coma ó rabo dun can? Nunca se sentiu a miña imaxinación máis axitada, apaixoada, fantástica. Nunca tiven un ollo e oído que agardasen o imposible con tanto afán…”.

Un vello poeta galés, citado por Matthew Arnold, dicía hai moitos séculos, case o mesmo: “Mirade a vellez que me fai burla, dende o cabelo da miña cabeza ós meus dentes, ós meus ollos que as mulleres amaron. As catro cousas que máis aborrecín toda a miña vida caen a un tempo sobre min – NON SE LE¿????, e a vellez, a enfermidade e a tristeza. Son vello, estou só, o asento de honor xa non será meu, desapareceron a forma e a calor, son desgraciado, encórvome sobre o meu caxato. ¡Que triste o sino asignado a Llywarch na noite que naceu! Tristezas sen fin, e sen alivio da súa carga…”.

E o vello pescador do poema de Yeats, medita:

Ouh indiñas, podedes bailar ós meus pés como nenos,
e brilar e brincar, marmullando un ron-ron,
mais eu lémbrome de ondas máis ledas en Xuños máis quentes,
cando eu era un neno, sen fendas no meu corazón”.

En Rosalía e Christina veremos formas aínda máis complexas deste tipo de saudade. Dor ó pensar nunha vellez que aínda non chegou… Pesar ó contemplar á “sucesora”, a bela moza a que lle agarda a decrepitude e a morte.

Non atopamos nos poetas célticos esa resignación e ata compracencia, real ou finxida, que se expresan noutras literaturas ente a vellez. Nada de venerable, ningún retrato sentimental. Soamente tormento, rebeldía, saudades…

O que se manifesta no terreo persoal, individual, aparece tamén cando se trata da patria céltica e do seu pasado – ese pasado de “imposible magnificencia” do que fala Havelock Ellis. Pondal ofrécenos unha visión saudosa dese pasado:

Esplendor dos vellos tempos,
cal receoso estrelar,
dos vagos día que foron,
e que xa non volverán;
da miña escura memoria,
vén a brétema alumear;
amado dos vellos celtas;
vello pinar de Frouxán,
os nosos antepasados,
compañeiros da túa edade,
non lonxe de ti repousan,
máis nunca despertarán,
e os sepulcros antigos,
alumbra o branco luar…

É a saudade pola beleza perdida o que atoparemos nestes versos do irlandés James Stephens, en lembranza dunha fermosa raíña do glorioso pasado céltico.

Que ningunha muller lea estes versos;
son para os homes, logo para os seus fillos,
e os fillos dos seus fillos.
Afóndanse os nosos corazóns
ó lembrarnos de Deirdre, da súa historia,
que os seus beizos son terra.
……………
¡Xa non é máis que a historia que se conta
xunto do lar! Ninguén pode xa ser
o amigo daquela pobre raíña”.

Un curioso aspecto na visión e na señardade doutro tempo que se manifesta na poesía de temperamento céltico é a tendencia qu emanifesta a mirarse a si mesmo dende un tempo futuro. Atoparémola, por exemplo, no poema de Yeats “A Irlanda no tempo vindeiro”, ou noutra faceta, cando invoca ás mulleres do porvir: “Ouh, mulleres, decídelle ós mozos que repousen as cabezas nos vosos xeonllos e que afoguen os seus ollos nos vosos cabelos, pois se non, cando lembren a dela (Irlanda), non atoparán bela ningunha outra cara, ata que esmorezan tódolos vales dos mundo”.

Hai en Pondal un fermoso e típico exemplo disto cando reflexiona sobre como será visto el, o Bardo, polas xentes do porvir…

Cando xazan do cisne, os frebentos despoxos,
sobre do verde da ribeira escura,
e xa non se ouza o canto armonioso,
dádelle sepultura
no promontorio aquel, areoso e vougo
onde o Anllóns, o seu nativo río,
(qu’el máis amou de todos)
da peregrinación antiga súa.
E do longo traballo acha repouso,
que diga o mariñeiro, rudo fillo do Osmo,
ao entrar pola barra, volvendo o escuro rostro:
‘Alí xaz o que fora,
noutro tempo cantor do oído noso’.

A arela dunha futura patria engrandecida, dun feliz e glorioso porvir para a terra nativa, tan frecuente na poesía irlandesa, non podía estar ausente da galega. É outra vez Eduardo Pondal o seu máximo expoñente, por exemplo cando di:

¿Qué din os rumorosos, na costa verdecente,
ao raio transparente, do prácido luar…?
……………
Os tempos son chegados, dos bardos das edades,
Dos que as vosas vaguedades cumprido fin terán…

Ramón Cabanillas fai que os piñeiros madrileños do Retiro se sintan desterrados, sintan saudades de Galicia, coma el mesmo estaba a sentir, e ata os fai celtas…

¡Ouh verdes pinos celtas en desterro!
¡Ouh pinos do Retiro
saudosos de brétemas e orballos
de asubíos de merlos,
da visión das montañas azuadas,
dos bruídos do vento,
dos salseiros do mar na costa brava…
diante do voso, meu dolor esquezo!

Aquí están, pois, mostras elocuentes dese sentido máxico da natureza, que como di Arnold, vén ser unha das caraterísticas da poesía céltica, coa súa notable repercusión na inglesa.

Pero o máis esencial, ó meu parecer, da saudade é o que se atopa nas súas formas máis imprecisas e vagas, cando se converte en desexo do imposible, arelas de non se sabe qué señardade polo gusto ou o tormento de sentir saudades. Sobre este aspecto abondan as mostras na literatura galega e de terras alleas, para seren citadas aquí. Rosalía é unha expoñente constante da indefinición da saudade:

Suidades de non sei qué,
recordos quizais do esprito,
d’algunha perdida patria,
ou de antigo ben perdido…
suspiros por non sei qué,
e por non sei qué suspiros…

Gonzalo López Abente, un dos máis finos espíritos poéticos da segunda xeración de poetas, que seguiu ós tres grandes precursores desexa:

Perde-la forma e a unidá que encerra
o meu corpo mortal e, libertado
antre o ensoño, vivir arrandeado
na brétema sotil da miña terra.

Unha forma, certamente, ben delicada de expresar-la arela da morte…

Pondal, ó ver pasa-las aves que van “en demanda das illas Sisargas, seu noto reparo…”, exclama con máis forte acento:

Ah, quen fora como elas tan libre…
¡Quen poidera vivir como elas,
nas praias e bancos, nos baixos e furnas,
nas sirtes e fachos, nos seos esquivos;
dos feros peñascos…

E noutro poema:

Feros corvos de Xallas, que vagantes andás;
en salvaxe compaña, sin hoxe nin mañán;
que poidera ser voso compañeiro;
po-la gandra longal…

Suxerencias e arelas ben afíns ós da poesía de Yeats; ó cantar a inquietude dos que buscaron máis do que existe, na chuvia e no orballo. “Ou no sol, na lúa e na terra. Ou nos laios oídos entre o xúbilo errante dos astros… Ou na risa que vén do mar, abrollando dos seus tristes beizos…”, a inquedanza daqueles que soñan coa “terra que o corazón arela,”que non atopan acougo nin na morte, porque ata os vermes que andan entre os seus ósos siséanlle que “Deus inclina ás súas mans dende o ceo, para bendicir aquela ansiada illa, dóce coma o mel…”.

“As aves brancas”, do mesmo poeta irlandés, son irmás –aínda que máis dóces– das de Pondal, no reflexo das saudades do imposible:

!Si poidesemos ser, miña amada, brancas aves na escuma do mar!
Xa nos cansa o meteoro namentres a súa chama aínda está a brilar,
E o luceiro azul do serán que no borde do ceo se pendura,
espertounos coa chama na ialma, miña amada, inmorrente tristura.
Un fastío nos chega do lirio e da rosa, orballados no ensoño,
¡Ah, non soñes con eles, amada, nin coa luz do fuxitivo meteoro,
ou da estrela azulada que agarda, pendurada do orballo na caída,
pois trocarnos en dúas aves brancas sobre a escuma vagante quixera.
Enfeitízanme innúmeras illas, e tantas Dananas ribeiras,
Onde o tempo nos esquencería e nunca chegarían os pesares,
Lonxe axiña da rosa e do lirio, e da chama de inquedo brilar,
¡si poidesemos ser aves brancas, aboiando na escuma do mar!

É curioso que nin Matthew Arnold nin Havelock Ellis puxesen a Shelley, “o poeta dos poetas”, como exemplo da maxia da natureza na poesía inglesa –de Inglaterra-, nin do diálogo con ela, que hai algunhas das supremas expresións de desexos do imposible, da dor emparellada coa risa. E aínda que non entra nos límites deste ensaio, que sería excesivamente longo, facer citas desa poesía, non nos resistimos, polo elocuentes, a dar constancia de dous exemplos de afinidade co espírito céltico, cando Shelley canta:

O desexo da bolboreta pola estrela,
da noite pola mañá,
da devoción a algo distante,
dende o mundo das nosas tristuras…

e tamén:

Miramos cara atrás, cara adiante,
arelámo-lo que non existe,
a nosa risa máis sincera leva en si algo de dor,
as nosas cancións máis doces son as que cantan
os pensamentos máis tristes…

porque para o poeta:

A vida, coma unha cúpula de vidros de cores,
mancha o branco fulgor da eternidade…

Entre estas facetas da saudade do imposible ten un lugar tamén, sobre todo en Irlanda, a saudade da propia terra incluso cando se está físicamente nela. Iso é o que representa, no fondo, “The Land of Heart’s Desire”–a terra que o corazón arela– porque, como di Fiona Macleod, ó amar apaixoadamente a súa terra, os celtas “aman vagamente outra terra, unha terra do arco da vella, e que o país que máis arelamos non é a Irlanda material, a Escocia material, a Bretaña material, senón a vaga terra da mocidade, a terra envolta en sombras que o corazón arela.”Pero que, en esencia, se atopa tan presente no espírito coma a terra material…

Chegariamos na consideración da saudade, tan varia, a crer na existencia dunhas formas que poderiamos chamar “pervertidas”, “esaxeradas” ou, se queremos, “sublimente refinadas” deste sentimento. Así ocorre cando comprobamos en Rosalía que ó concederlle Deus o ben de arrinca-lo cravo que tiña cravado no corazón, sentiu a súa ausencia, “e seica… seica tiven saudade d’aquela pena”. Posiblemente atoparemos pegadas, despois, desta complexidade na obra de Christina Rossetti. Tamén nela o constante e esaxerado desexo da morte –que, por certo, fóra da poesía de Rosalía, non é unha arela persistente na lírica galega– caería dentro desta clasificación do “enfermizo”. Ela representa, como di Ramón Piñeiro, “unha desviación extrema da sentimentalidade galega: a desviación dolorosa”. Como o é Christina Rossetti, supremamente elocuente, do romanticismo na poesía inglesa.

A través destes comentarios non chegamos a definir nada en relación coa saudade. Quizais, afortunadamente, non foi así. Non a colocamos no diván dos psicoanalistas, dos clínicos, senón que lle permitimos vagar libremente entre os difusos conceptos dos poetas. A definición mata antes que aclara. Restrinxe. Exclúe. A intuición estimula, dá vida, suxire… A miña modesta achega ó tema, consistiu en expoñe-las afinidades poéticas entre as manifestacións da saudade en Galicia e noutros pobos célticos e atlánticos do Norte. Testemuño que, ó tratarse dun sentimento como a saudade, pode ter tanta validez, ó meu entender, coma as opinións dalgún filósofo, antropólogo ou lingüista xermánico. Se os eruditos sosteñen que a melancolía céltica é unha fantasía, mentres que os poetas demostran o contrario na súa obra, eu prefiro quedar cos poetas… En todo caso, sería aínda máis notable o “renacemento céltico”que tivo lugar en todos estes países se non fose tal “renacemento”, se non respondese a unha inspiración tradicional, se fose, en efecto, unha creación nova. Porque entón habería que admitir, ante a unánime manifestación moderna do “celtismo”nas terras europeas bañadas polo Atlántico que o clima, o ambiente, a xeografía, o mar, o crepúsculo, a brétema, faría “celtas”a romanos, suevos, anglosaxóns, vikingos, normandos, nas terras onde estes pobos se mesturaron, entre estas Fisterras que algúns ven como fins, esquinas de Europa, pero que son máis ben “puntas”, “proas”, que non desaparecerán coas embestidas das ondas, coas incertidumes das “brétemas”, que seguen ó sol que no crepúsculo se afunde tralo horizonte oceánico, que senten a vertixe do descoñecido, a saudade da distancia…

Non me parece, en consecuencia, demasiado aventurado suxerir que a poesía nos amosa a estreita afinidade da saudade galega coas arelas expresadas por outros pobos que teñen na súa ascendencia un marcado elemento céltico. Que, por outra parte, a saudade nas súas formas máis complexas, máis elevadas, tende a revelar que para os pobos célticos, ou cando menos para os seus poetas modernos, é tan importante o gusto de arelar como a arela mesma, ata chegar ó punto de senti-lo que poderiamos chamar “a saudade pola saudade”– como se di “a arte pola arte”. E en terceiro lugar, que o clima físico contribuiu a crear un clima psicolóxico propicio para a existencia da saudade.

Non se fixeron referencias nestas páxinas, dedicadas máis ben ó establecemento de comparacións e paralelos coa poesía dos pobos nórdicos de fala inglesa, á literatura portuguesa. As afinidades, ás veces identidades, da poesía galega coa portuguesa, son demasiado coñecidas e evidentes para que sexa necesario insistir sobre elas. Nos Cancioneiros medievais resulta frecuentemente imposible distinguir cal é o cantor portugués e cal o galego. Teixeira de Pascoães, o insigne poeta dos nosos tempos que dixo que a saudade é “unha forza creadora das nosas vivencias espirituais: tristeza e alegría, luz e sombra, vida e morte…”, que “ampliada á natureza é a propia alma universal na que se realiza a unidade de todo o que existe”, atópase tan cerca do espírito galaico como calquera dos nosos poetas. O Doutor Rodrigues Lapa foi o máis eminente comentarista dos nosos Cancioneiros medievais. E é por certo para min unha emocionada satisfacción que, ó cita-lo meu folleto “La Saudade y el Arte en los pueblos célticos”, escribise nas súas Leições de Literatura Portuguesa: “Temos que convencernos da existencia dun ‘espírito céltico’ na nosa literatura… que ten como principal característica o desexo do imposible, a ansia do infinito, a saudade enfín.

A diversidade, a dúbida, a resistencia a afiliarse a uns conceptos determinados, que exclúen as demais posibilidades, é unha característica do temperamento galego. Tamén é a diversidade un elemento esencial da saudade. A saudade que vai dende a sentida arela causada pola ausencia da terra ou a separación da persoa querida ata o desexo da morte, a ansia do imposible, “a saudade pola saudade”. E ó chegar a estas elevadas esferas é cando a saudade e o lirismo veñen a fundirse e confundirse no que se ben é sentimento intenso e sincero, é igualmente arte. Os poetas son artistas e a saudade é neles unha manifestación artística. No “distante na distancia” que menciona Havelock Ellis, e no “ilusionismo sentimental” que apunta Karl Vossler, como rasgos típicos do espírito céltico, están as condicións que determinan o rumbo predominante da literatura deses países atlánticos. ¿En que proporción entra a experiencia, o sentimento, a dor, dos poetas, e en cal o seu temperamento artítico? Difícil sería determinalo. Pero, ó fin, a arte é tamén unha forma máis de saudade, de arela do fermoso, de ansia de converter esta arela en creacións literarias ou plásticas e sobre todo na poesía. A saudade non pode ser, polo tanto, como algúns dixeron, un factor deprimente, desvitalizador, entristecedor, que conduce finalmente a pensamentos e desexos de morte. É, en maior grao, estímulo creador, arela de beleza…

III. Christina Rossetti y Rosalía Castro: Diferencias e semellanzas

Como vimos, na existencia das dúas poetisas non houbo, se exceptuámo-las circunstancias do nacemento da escritora galega, feito distintos dos que poida ofrecer unha vida normal. A educación de ámbalas dúas foi máis ben caseira, dirixida pola nai, e non moi sistemática. As dúas foron nenas espertas, ledas, con pouco xenio, pero ese carácter infantil axiña foi derivando cara a tristeza. Tanto Christina coma Rosalía comezaron moi novas as súas actividades poéticas. Para unha e mais para a outra o cariño familiar tivo moita importancia, centrándose sinaladamente o seu afecto na nai. Xa nesta etapa inicial da vida non parece que foso boa a saúde das dúas poetisas, estado enfermizo que as afectaría case toda a súa vida. Tamén os loitos familiares, aínda que non se diferenciasen dos que sofren a maioría dos seres humanos, afectaron dunha maneira singular o temperamento melancólico de ámbalas dúas. Polo que respecta á economía, tanto a poetisa inglesa coma a galega tiveron unha vida familiar modesta, con períodos de estreiteces, pero en xeral foi levadeira. Malia os seus limitados medios sentiron unha gran tenrura polos desgraciados e foron moi caritativas. No aspecto externo, nin unha nin a outra foron belezas, pero si engaiolantes, cheas de gracia, tenras e con voz dóce. Christina quizais de xeito algo máis refinado ca un pouco “aldeá”Rosalía.

No ambiente que viviron as poetisas houbo certa diferencia. Aínda que Rosalía Castro tivo, sobre todo nos anos vividos en Madrid, notables contactos intelectuais, a parte da influencia que nela exerceu neste senso a convivencia co seu home de tan elevada cultura como foi Murguía, se recibiu a través das súas lecturas –especialmente de Heine e de Becquer– as influencias do romanticismo, non pode compararse coa experiencia de Christina Rossetti, en contacto directo, non traducido, coa incomparable riqueza da poesía romántica inglesa, movéndose no ambiente espiritual e humano do prerrafaelismo, gozando da amizade dos máis sobranceiros escritores e artistas da súa época. Pola contra, foi moito máis íntima a relación da escritora galega coa natureza e co pobo, e a inspiración que diso rerivou. Rossetti viviu unha existencia máis illada, máis estática e non experimentou as separacións familiares que tantas pegadas deixaron na poesía de Rosalía.

Se ben o éxito literario que Rosalía coñeceu en vida foi menor có acadado por Christina, non foi nada pouco para unha muller do seu tempo en España, sobre todo nos medios intelectuais. En cambio, a diferencia da poetisa inglesa, sufriu ataques e censuras que provocaron resentimentos no seu ánimo, expresados por ela con amargura e violencia.

A experiencia de amor das dúas poetisas é o aspecto no que seguramente máis se diferencian. Rosalía Castro coñeceu o matrimonio, a maternidade, a realización do amor; quizais con algúns sufrimentos pero tamén con felicidades e satisfaccións. Sen embargo, na súa obra non aparecen marcas sinaladas da súa experiencia persoal neste senso. Ela fala, en ocasións, de amores aldeáns, a miúdo, de infidelidades e traicións, que non foron parte da súa propia vida, mais que, é posible que se refiran á da súa nai amada. Na poesía de Christina Rossetti, pola contra, o amor é un dos elementos esenciais, preponderantes, malia a que a súa experiencia persoal foi só a de amores coutados que non se deron consumado. Tamén ela fala unha e outra vez de decepcións, agardas, traicións, no amor, malia a que os seus propios namoros foron malogrados polos seus escrúpulos máis ca por deficiencias ou enganos, e os amados foron obxecto dos seus afectos.

A parte do amor, pero con tanta ou aínda maior esencialidade, a relixión foi unha influencia dominante no espírito e na vida da poetisa inglesa. Unha devoción fonda, ó tempo do corazón e da razón que lle deu o alto rango que sinalamos entre os poetas relixiosos do seu país. A súa relación persoal coa Divindade era o que en definitiva viña a decidir tódolos seus actos, as súas decisións máis persoais, mesmo os destinos dos seus amores humanos máis queridos. Rosalía será, tamén, fondamente relixiosa pero cun carácter máis natural, menos refinadamente intelectual. Ó comparármo-los versos dunha e da outra, observaremos que a pesares do común espírito relixioso, os seus atormentados ánimos coñecían tamén a vacilación, a dúbida, ó exprimenta-las doorosas realidades da existencia humana. Ás veces, foron expresadas por ámbalas dúas pasaxeiras disconformidades co destino humano; máis rebeldes na poetisa galega, máis mainiñas, tralos momentos de incertidume, na inglesa. Lenes, elusivos trazos que se evidenciarán máis xustamente nos seus propios versos ca nun comentario ou glosa.

Tal conxunción de amores humanos e divinos, de inspiraci´pons relixiosas e de experiencias tanxibles, fixo que o temperamento de ámbalas dúas escritoras xa de seu melancólico derivase cara a sensación de que todo o mundano é “vanidade de vanidades”; efémera beleza e xuventude chamadas a murcharse de forma fatal, atormentadoras decepcións destructoras das máis ansiadas ilusións. E como consecuencia, ó “instinto da morte”expresado de variadas e repetidas maneiras, desviación extrema da saudade, da procura dun alivio para a angustia humana, da cal foron portavoces as dúas poetisas, en imaxinacións dun repouso, por veces definitivo e outras turbado ou consolado nunha ambigua media luz causada polas lembranzas da vida pasada. E o mesmo a ese anhelo do “non sei qué”expresado por Rosalía ás ansias do imposible do incomprendido, ata á “saudade pola saudade”e o pesar pola dor perdida.

---

Un quixese pensar que na suxeridora unidade da expresión poética de sentimentos existente nunha poetisa galega e nunha inglesa teñen que ver os matices da saudade que se asocia co espírito céltico. En Rosalía directamente, como producto do contacto co seu propio pobo galego. En Christina a través das influencias célticas na poesía inglesa, sinaladamente reflectidas no movemento romántico, das cales presentaron marcas evidentes algúns críticos, como Matthew Arnold, Havelook Ellis e Edwin Muir, ós que xa aludimos. Se todo isto non é máis ca unha ilusión, ¿qué podemos facer? Pedir perdón ós eruditos.

---

Mais deixemos que as poetisas, cos seus fermosos e tristes versos sexan quen alumeen algo o misterio dos seus corazóns de dos seus espíritos… Ningunha elocuencia nisto, coma a súa.
III.1. As formas poéticas

Denantes de penetrar no auténtico ambiente espiritual da lírica de Christina Rossetti e de Rosalía de Castro, deben dedicarse unhas liñas ós aspectos que puidesen chamarse materiais da súa obra.

Rosalía, intimamente identificada co seu pobo e coa terra de Galicia, reflectiu no ritmo e metro de moitos dos seus poemas, sobre todo ó comezo de Cantares Gallegos, cadencias derivadas das cántigas populares e dos bailes do seu país nativo. Inicialmente, utilizou tamén as formas convencionais do lied, nunha lingua considerada dialectal, expresando nelas –como di Carballo Calero, que o xulga algo insólito– ideas poéticas sobre a vida e a morte cun acento universal. Axiña, sen embargo, primeiro en Follas novas e logo nos versos de En las orillas del Sar, se convirtió en creadora en el terreno de la métrica, empleando además nuevas conbinaciones de diversos metros e exercendo, como se recoñeceu, e de forma tan maxitral expresou Azorín, unha grand influencia na poesía posterior en lingua castelá.

Christina, menos unida ó pobo que a rodeaba e, en calquera caso, allea ás influencias folclóricas, non recolleu no seus versos ningunha cadencia popular. Non foi, di Bowra unha notable inventora de metros, pero si soubo introducir moitas variacións na combinación das formas existentes na poesía inglesa. Aínda que nada afeccionada á música, á diferencia da poetisa galega, tiña –como indica Dorothy Stuart– “unha percepción case milagrosa das harmonías inherentes ás palabras”.

En virtude das mesmas influencias dispares que sinalamos, hai considerables diferencias no léxico das dúas escritoras. Rosalía, tendo que valerse dun idioma daquela descoidado, literariamente case abandoado dende había séculos, emprega, polo xeral, as palabras sinxelas do pobo. Introduce non poucos castelanismos, dá variadas formas galegas a unha mesma palabra e non parece ter regras ortográficas definidas. Así e todo, coa súa instintiva arte poética ela soubo superar todas esas carencias e expresar en linguaxe sinxela as máis fondas e sublimes ideas, de senlleira fermosora.

A poetisa inglesa, pola contra, mostra unha linguaxe traballada, estudiada, con predilección polas formas arcaicas de certos vocábulos. Ten un léxico poético no que vibra, transmutado polo xenio da escritora, toda a tradición romántica, tan inmensamente rica, da poesía inglesa.

Características comúns na obra de Rosalía de Castro e do Christina Rossetti son a repetición de palabras e de frases enteiras e o paralelismo, como se pode ver nos poemas que aparecen ó final do traballo. Bowra estima que as rítmicas repeticións e as rimas internas dan na poesía de Christina Rossetti unha impresión de algo completamente absorbente e definitivo, algo que resulta tan senlleiro e sobrcolledor que atopa a súa mellor expresión na súa estricta economía de palabras. Unha cousa semellante poderiamos dicir de moitos dos poemas de Rosalía de Castro. Nos dous casos, o que en apariencia se presenta como repetitivo, monótono, tén logo ese efecto que sinala o citado crítico inglés –nunha e noutra escritora– o de sobrecollernos cunha agrandada e penetrante intensidade dos sentimentos esenciais que latexan nos súas complexas e misteriosas almas.

III.2. Temas esenciais que aparecen nas dúas escritoras

Na consideración dos temas esenciais na poesía de Christina Rossetti e na de Rosalía Castro atopamos, trala dor de vivir que lles é común, diferentes frebas que en distinta proporción se combinan no suxerinte tecido da súa obra poética. Básicamente, ante os sufrimentos que a existencia lles impón ós seus sensibles temperamentos, móstrase unha conciencia atormentadora de que o mundo é “vanidade de vanidades”. E os seus praceres e esperanzas son ilusións pasaxeiras que se murcharán como a rosa; as súas propias almas aparecen como rexións incertas do seu ser, nas que aniñan vagas arelas e tenues esperanzas, ás que nin sequera a fe no divino, fondamente sentida, chega a darlle unha confianza firme. O seu destino ou o seu fado –ás veces parecen crer– está totalmente definido. En definitiva, non hai ningunha esperanza de alivio para as súas dores…

No fondo, desexan o repouso, o esquecemento, algo que lles ofreza a paz do espírito. E presínteno vagamente na morte. Pero nin aínda a morte, tal como a imaxinan, lles dá unha seguridade completa. É posible que aínda na tumba, e máis alá da tumba, existan soños, inquedanzas. E quizais por iso escribiron fermosas, aínda que angustiosas, poesías, sublimando na arte as súas saudades indefinidas…

Comprenderase facilmente que ó intentar trazar tendencias paralelas, estréitanse coincidencias, entre a poesía de estas dúas almas sensibles non sexa sempre fácil seguir un proceso sistemático, illar cada elemento común. Por iso, a parte das citas parciais, engadiuse ó final deste ensaio unha selección dalgunhas poesías fundamentais de ámbalas dúas escritoras, que coa súa lectura final, sen comentarios, axudará posiblemente a capta-lo esencial e o íntimo da súa mensaxe, do que teñen que dicirlle as súas almas ás nosas.

III.3. Á luz iluminadora da poesía

Na súa arela de achego, de repouso, de felicidade e paz, as dúas poetisas experimentan sentimentos paralelos perante a natureza. Os tenros animaliños, as pombas e os añiños, son tan indefensos coma elas, tan necesitados de abrigo, de calor, de niño, ou tan infelices se non o teñen. A nai amante é unha esperanza de consolo protector

Canta Christina Rossetti:
Dous pombos nunha póla só,
Dous lirios que un so talo ten
Dúas bolboretas nunha flor:
!Ai, ledos, ledos os que o vén!

E noutro poema:

¿Que han facer, cordeiriños,
toda a noite á friaxe?
Acougar rentes da lanosa nai,
a ovella amante.

¿Que han facer, paxariños,
toda a noite ó relente?
Baixo das ás da súa nai durmirán
deica o abrente.

¡Ai, si en árbore ou campo
eu topase tan soio
un lugar tan quentiño e tan soave
para o meu repouso!

E Rosalía Castro, nos seus comezos poéticos, moito antes dos seus Cantares Gallegos:

Dos palomas yo vi que se miraron
Cruzando los espacios,
Y al resbalar, sus alas se tocaron.
……………
Juntáronse y volaron
unidas tiernamente,
y un nuevo mundo a su placer buscaron
y otro más puro ambiente.

Y le hallaron al fin, y el nido hicieron
En blanda cama de azucena y rosas,
Y en ella se durmieron
Con las libres y blancas mariposas.

Y al despertar sus picos se juntaron,
Y en la aurora luciente
Sus caricias de amor se retrataron
Como sombra riente.
……………
y nunca los amargos sinsabores
sus delicias turbaron…
……………
!Felices esas aves que volando
libres, en paz por el espacio corren,
de purísima atmósfera gozando!

E máis tarde:

Por montes e campías,
camiños e espranadas,
ven unha pomba soia,
soia de rama en rama.

Síguena as probes crías,
sedentas e cansadas,
sin qu’alimento atope
pra darlle a bicada.

Trai manchada-las prumas,
qu’eran un tempo brancas;
trai murchas e rastreiras
e abatida-las alas.

¡Ai!, probe pomba, un tempo
tan querida e tan branca,
¿onde vai o teu brilo?…
¿o teu amor ond’anda?

Pode ás veces a natureza, a primavera, alentar ideas do nacemento do amor, facéndolle dicir á poetisa inglesa:

“A savia axitarase, pronto ou tarde, o máis tardío paxaro cantarlle ó compañeiro /…/ Canta voz da primavera, ata que eu tamén floreza, me alegre e cante…”.

Ou nun poema extraordinario, distinto de todo o que ela escribiu (Nadal), e do que di o seu irmán William que non pode imaxinar que circunstancias lle deron orixe:

Meu cor é paxaro a cantar
que aniña en brote ribeirán;
meu cor é árbore a dobrar
ponlas co peso das mazás;
cunha irisada en calmo mar
vogando vai este meu cor,
máis ledo que eles, moito máis,
porque chegou o meu amor.

Pero a primavera pronto marcha e tras dela vén o verán que quenta pero tamén agosta, o triste outono no que as follas caen, o inverno suxerinte de ideas de morte. As flores que se desfollan, as follas que se murchan, son símbolos da decadencia e da vellez dos que as observan e cantan. Así exclama Christina:

¡Ouh rosas, pra o ardor da mocidade,
e loureiro pra o primor perfeito,
mais ponla de hedra has apañar pra min,
xa vella, antes de tempo.

Para a tomba dos mozos, violetas,
louro pra os mozos no primor perfeito,
mais dáme para min as follas murchas
que escollín noutro tempo.

E noutro poema:

¡Pensar que ten sido unha rosa esta cousa sin senso,
sin perfume, sin cor, esta cousa!
¿E quen sabe si vai ser o mesmo
coa ledicia nosa,
si agardamolo termo…

Ou tamén: “Tódalas cousas que pasan son o espello da muller; móstranlle como o seu sangue se esvaerá, e ela mesma xacerá coas murchas rosas na sombra…”.

No seu poema “Next of Kin”compárase a si mesma coa moza “sucesora” ou “herdeira” a quen está ollando, e presíntea xa vella, morta no poema “A sucesora”:

As sombras xa me envolven, mentres ti estás no sol,
o meu día remata, o teu escomenzou,
canta o vento pra as dúas, e o regato tamén,
e de música ateigan o teu cór non o meu.

Mais cando, como o meu, remate o teu día,
e finde o teu camiño, como o meu case finda,
ti, mans en cruz e testa graciosa sobre o peito,
coma min – durmir habemos en dous leitos parellos.

Rosalía Castro tamén nos entristece ante este aspecto da natureza: “La rosa se asoma, pero que pronto rosa y capullo se agostarán…” En “La Rosa del Camposanto”, unha das composicións do seu primeiro libro de versos, na que se integran elementos tan característicos da poetisa galega como son o engano e a desilusión do amor, a flor sobre a tumba, a rosa que se murcha e a morte –que tamén o son da inglesa– di da rosa que medrou sobre o sartego da amada morta, pola boca do amante:

Y allí junto a la losa
de su sepulcro estaba;
y allí me demandaba
recuerdos que olvidé…
A nova amada celosa reclama a rosa:

Mas la flor en su negra cabellera
tan mustia y macilenta se volvió,
cual luz que moribunda se extinguiera,
después que algún sepulcro iluminó…

e a xente conta:

Que allí marchita y ajada
se fue la rosa quedando,
y que la joven secando
sintió con la flor en su sien.

Y cuando, al fin, ya del todo
la flor se quedó sin vida,
la joven con ella unida
murió marchita también.

As “Follas novas”que dan o seu nome a un volume de Rosalía son follas duras, indómitas, non rosas e violetas, que tampouco quería Christina, senón máis semellantes á folla de hedra que escolleu noutros tempos… A escritora galega rise amargamente do título que escolleu:

¡Follas Novas!, risa dame
ese nome que levás,
cal s’a un-ha moura ben moura
branca ll’oise chamar.

Non “follas novas”, ramallo
de toxos e silvas sós,
hirtas com’as miñas penas,
feras com’a miña dor.

Sin olido nin frescura,
bravas, magoás e ferís…
¡Si na gándara brotades,
como non serés así!

Ela, aínda antes de ser vella, xa ten señardade da xuventude pasada e prevé a vellez futura, cando os ventos levan as nubes

cal levan os anos
os nosos ensoños,
i-a nosa esperanza…

E lamenta:

Fun noutro tempo encarnada
com’á color da sireixa,
son hoxe descolorida
com’os cirios das igrexas,
cal si unha meiga chuchona
a miña sangre bebera.
Voume quedando marchita
com’unha rosa que inverna…

O mesmo pensamento persiste en Las orillas del Sar:

¡Pero que aprisa va el mundo triste
Todas las cosas van!
¡Que las domina el vértigo, creyérase!…
La que ayer fue capullo es rosa ya,
Y pronto agotará rosas y plantas
El calor estival.

Idea tan aproximada á que aparece no poema “Sucesora”de Christina Rossetti.

Con todo, Rosalía, ante o triste proceso do envellecemento e do esmorecemento que provoca a vellez utiliza trazos máis agres; móstrase máis rebelde ante a decadencia humana.

Agora cabelos negros,
Máis tarde cabelos brancos;
Agora dentes de prata;
Mañán chavelos querbados;
Hoxe fazulas de rosas;
Mañán de coiro enrugado.

Morte negra, morte negra,
Cura de dores e enganos,
¿por qué non mata-las mozas
antes que as maten os anos?

---

O mar asociase a miúdo ás tristeiras reflexións das dúas poetisas. É o infindo, o misterio, o posible repouso anhelado que se perde no seu seo. E Christina sínteo, ademais, como un lugar do que non vai vir nada para ela:

Ouh, ¿qué ven sobre o mar,
surcando areais e baixos?
E a min que me vai chegar
Lento ou lixeiro, voando.
……………
mar ou terra, é todo igual,
lento ou lixeiro vogando.

Na poesía “Sucesora”, Rossetti pensa da moza que está ollando ó mar:

…o teu barco no porto onde arelas estar;
i eu hei cruzar o abismo, sobre o ignorado mar.

O mar da poetisa inglesa láiase eternamente, “excluído do ceo, laméntase mentres se cofa inquedo contra os lindes terrestres… Tódolos ríos cheos da terra non poden encher ese mar, que bebe e bebe e segue a ter sede…”.E cando morre o seu amado Charles Cayley, ó que enterran á beira do mar, dedícalle un dos máis fermosos poemas que titula “Unha cova á beiramar”.

Esquecéndose das rosas,
esquecéndose da espiña,
un segador canso pousa
entre a mese recollida.
I eu, se quixese, ata o día.

Frío cal fríos decembros,
ido cal días que findan,
hai un só que inda se lembre
mentres os demais esquecen,
mais un só se lembra aínda.

Tamén Rosalía, inevitablemente, se enfronta co mar, ese mar ó cal quixo ser levada ó saír da súa casa por derradeira vez, ese mar que desexou ver, xa na beira da morte, cando lle pediu á súa filla que abrise a ventá. O mar invítaa:

…n’este meu leito misterioso e frío,
–dime– ven brandamente a descansar.

E ela suplica:

¡Mar!, c’as túas augas sin fondo,
¡Ceo!, ca túa inmensidá,
o fantasma que m’aterra,
axudádeme a enterrar.

Nun dos seus máis conmovedores poemas, o que dedica ó xeneral inglés Sir John Moore, perante o seu sartego no xardín de San Carlos da Coruña, lamentando que o heroe caído repouse lonxe da terra natal e lonxe dos que o amaron, Rosalía dilles ós seus, e ó gran soldado:

¡Aló está el, tras dese mar bravío…!
……………
E os tristes ventos e as caladas brisas
Que os mortos aman se lonxanos dormen
D’o patrio chan, a refrescarte veñen
D’o vran na noite calorosa, e traen
Para ti nas alas cariñosas queixas,
Brandos sospiros, amorosos ecos…

Mais ¡que fermosa e sin igual morada
Lle coupe en sorte ós teus mortales restos!

¡Cantos elementos hai encerrados nestes marabillosos versos! e ¡cántos comparte coa súa contemporánea inglesa Christina Rossetti: O mar, acolledor no seu seo, mensaxeiro que bica a terra onde descansa o heroe; a tristeza galega porque o morto xace lonxe dos seus; a natureza que o rodea de queixas, laios e ecos; as rosas que medran arredor do sartego; o morto que quizais fale desde a cova se os seus pousan nel os oídos; a dedicación da poetisa ó amoroso acubillo lle a súa amada terra lle dá ó heroe admirado…

---

A arela do pasado en virtude, xeralmente, da súa comparación cun presente menos pracenteiro, é un sentimento xeral en moitos poetas e ten unha relación evidente coa señardade da mocidade e a dor orixinada pola vellez. Como hai que supoñer, móstrase a miúdo nas dúas poetisas. Di a inglesa, por exemplo: “…e ás veces lembro os días de onte, cando a mizade se atopaba máis próxima, e o mundo e máis eu semellabamos menos indiferentes…”. Moitos dos seus poemas de amor son así mesmo expresións de señardade dunha pasada felicidade. E os propios aspectos prerrafaelistas que forman parte da súa obra son reflexo dun movemento intelectual que, se ben intelectualmente era prograsista, hostil ó ambiente victoriano, buscaba a súa inspiración no medieval. E tamén a galega conta esta entre as súas múltiples saudades.

Aquel vibrar sonoroso
das cordas da arpa i os sons
da guitarra malencónica,
¿quen os levou?

Todo o silencio mudo,
soidá. Pavor,
ond’outro tempo a dicha
sola reinou.

A persistente e triste idea da fuxida inevitable da xuventude, a beleza, a flor, leva as dúas escritoras a buscar un extraño, mais característico, consolo. Atópano no pensamento de que elas tamén han florecer, logo transformarse nas flores e nas herbas que cubrirán os seus sartegos.

Para Christina Rossetti neste “Un dóce pensamento”, que ó propio tempo a consola do que considera que foi o seu paso estéril pola vida:

Doce é pensar que aínda podo vivir e verdecer,
que da raíz murcha han agromar follas,
e abrotos e flores e bagas a medio abrir.
E se, quizais daquela, no pasado meditas,
di isto: “Miña pobre, cumpriuse o seu desexo,
estéril na vida e na morte dá froito”.

E en “Vida oculta”:

Medran rosas e lirios agora sobre o lugar
Onde ela está a durmir o longo sono
No que non existen soños.

Aínda que ás veces a idea lle sexa doorosa, porque:

¿Cómo é que a herba é forte e verde,
e a rosa rociada valerosa e fresca,
sobre aquilo que foi tanto máis dóce que elas…?

Xa nos referimos á “A rosa no Camposanto”onde Rosalía de Casro expresa ideas parecidas a estas. A galega, sen embargo, non parece asociar o florecemento póstumo consigo mesma, pero a idea de florecer sobre as tumbas aparece con frecuencia.

O simiterio d’Adina
N’nay duda qu’é encantador,
C’os seus olivos escuros
De vella recordasón;
Co seu chan d’herbas e frores
Lindas cal n’outras dou Dios…

De Galicia os cimeterios
ceos seus alciprestes altos,
c’os seus olivos escuros
y os seus homildes osarios
todos de frores cobertos,
frescos com’os nosos campos…

Sobre esta vitalidade na morte, ás veces presentada como máis productiva que a mesma vida, dí Emilio Castelar no seu prólogo a Follas novas: “la niña ve en el cementerio de Adina la hierba sobre las sepulturas, las flores sobre las hierbas, las mariposas sobre las flores, los pájaros sobre las mariposas, el cielo sobre los pájaros, la vida que rebosa en el templo de la muerte…”.

---

Todo o isto lévanos á convicción de que, nesta vida, as ilusións humanas son “vanidade de vanidades.”As esperanzas non se cumpren, a mocidade vaise, as cousas fermosas esmorecen; a poetisa ten a sensación do seu fracaso, da súa esterilidade en relación coa vida e, ás veces, co seu Deus. Ata o triste destino parece predestinado. Christina, meditando diante da súa xove e fermosa “sucesora”, di:

Gozo de almas amantes, ti de ollos claridade:
Eu senlleira ó saber que o mundo é só vanidade…

Pensa que non hai que agardar nada:

Deixaime, deixaime en paz,
Xa resolto está o meu fado,
Mar ou terra é todo igual,
Lento ou lixeiro vogando.

Ou como inicía a súa “Derradeira oración”:

Viches o leito da mortes antes de nacer,
Antes do comezo, ti sabía-lo fin…

Todo na vida foi, como ela titula o poema que segue, “Mirage”, espellismo, algo que se imaxina e nunca se consegue.

A esperanza que soñei era só un soño,
un soño nada máis, e agora acordo
toda desconfortada, e cansa, e vella
por mor dun soño.

A arpa dunha árbore penduro,
na lagoa, nun salgueiral choroso,
atormentada, silenciosa, rota,
por mor dun soño.

Quedo, meu corazón que crebas, quedo;
Corazón, creba quedo e silencioso.
A vida, o mundo, o propio ser mudaron
por mor dun soño.

Rosalía expresa amiúdo sentimentos semellantes. Xa nos seus primeiros versos xorde a idea no seu ánimo:

Rosa que nace al saludar el día
Y a la tarde se muere,
Retrato de un placer y una agonía
Que el corazón se adhiere.

Imagen fiel de esa esperanza vana
Que en nada se convierte;
Que dice el hombre en su ilusión ‘mañana’
Y mañana es la muerte.

E anos máis tarde:

¡Vanidá canto vals antr’os homes
que hastra as portas da morte penetras!
Mais desque can no burato
Todos iguales se quedan.

Ela, coma a poetisa inglesa, sente que o seu destino está determinado. É, sen dúbida, a súa “Negra sombra”, da que di: “…nunca m’amandonarás, nunca, sombra que sempre m’asombras”.

E os seus derradeiros versos, os de En las orillas del Sar reflicten a maioría deles o convencemento de que todo é “vanidade de vanidades”.

---

Para as dúas poetisas, a desgracia está sempre asexando, un temor incerto ameaza. Senten o desexo de esquecer, de atopar un refuxio, un agocho. Christina Rossetti, especialmente no seu poema “Por fin durmindo”, un dos máis tristes e fermosos que deixou, fala de loitas e horrores, pesares e tumulto, corazón a batido, que pasarán cando xa estea na cova, no “soño sen soños”, onde xace fría e blanca, invisible para amigos e amados. Na poesía “Repouso”, ela, alguén, repousará en silencio, ocultada por unha bendita ausencia de todo o que a molestou desde que naceu, nunha quietude que é case o paraíso.

Rosalía ve na vida unha constante sucesión de desgracias:

A un batido, outro batido,
A un-ha dor, outra delor,
Tras dun olvido, outro olvido,
Tras dun amor, outro amor.

E o fin d fatiga tanta
E de tan diversa sorte,
A vellés que nos espanta,
Ou o repousar da morte.

Desexa tamén non ver nin ser vista:

¿A onde irei comigo?
¿Onde me esconderei,
que xa ninguén me vexa
i eu non vexa a ninguén?

E no anhelar da quietude da morte, exclama cun desesperado desexo, parello ó de Christina Rossetti:

Cava lixeriro, cava,
Xigante pensamento;
Cava un fondo burato ond’a memoria
D’o pasado enterremos.

¡Á terra c’os difuntos!
¡Cava, cava lixeiro!
E por lousa sraslle o negro olvido,
I a nada lle darás por simiterio.

Moi preto xa do derradeiro repouso que tanto anhelaba, ó escribir no seu derradeiro fogar galego os tristes versos de en Las orillas del Sar, a idea do absoluto repouso na morte, baixo a terra e a herba, persiste no espírito de Rosalía:

Terra sobre el cadáver insepulto
Antes que empiece a corromperse…, ¡tierra!
Ya el hoyo se ha cubierto, sosegaos;
Bien pronto en los terrones removidos
Verde y pujante crecerá la hierba…

Jamás el que descansa en el sepulcro
Ha de tornar a amaros ni a ofenderos…

O repouso que ha poñer fin ás angurias e inquedanzas da vida: a morte e o acubillo da sepultura que atopará nese lugar agochado debaixo da terra –se ben aínda é un repouso incerto, ás veces “sono sen soños”, outras cheo de ensoños, ecos da pasada existencia– e a relación destas aspiracións con Deus, coa fe, forman un punto de concentración das ansias e dos sentimentos destas dúas cantoras da angustia humana. Nas poesías e cita que delas se fagan atoparanse a miúdo mesturadas, inseparables, las ausencias de amor, desilusión, desesperación, saudades, ansia de repouso e de lembranza no sartego e na ultratumba, fe nos designios da divindade, nacida dun fondo sentimento relixioso,pero tamén suxeita a dúbidas, vacilacións e ata rebeldías máis ou menos explícitas ou marcadas, pero indudablemente existentes; algo, en fin, moi complexo como eran os espíritos de Christina Rossetti e de Rosalía de Castro.

Intentemos, a través do que elas mesmas dixeron, penetrar en tan misterioso mundo interior… Moitas veces Christina non quere esperar da tumba máis que o descanso final, esquecemento completo, insensibilidade absoluta. En “Por fin durmindo”, no seu “sono sen soños”espera atoparse “fría e branca, invisible para amigos e amados”. En “Descanso”a arela é a mesma:

Ouh, Terra, pesa sobre dos seus ollos:
sela os seus ollos cansos de mirar, Terra;
¿ninguén? de perto; que non fique espazo
para a ledicia, co seu riso duro,
nin para o son de sospiros…

A idea da arela de repouso absoluto repítese non poucas veces no verso desta poetisa. Pero tamén en repetidas ocasións medio espera e ansía sentidamente conservar un enlace ensoñado coas lembranzas desta vida. Os versos finais do poema “Amor meu, cando eu morra…”.expresan a dúbida sobre este estado de ultratumba:

…i en meia luz soñando,
que nin se esvae nin medra,
pode ser que me lembre,
ou pode ser que esqueza.

En “Eco” imaxina un paraíso,

Onde moran espíritos cheos de amores,
que arelantes, sedentos,
ollan a porta lenta que abre para entrar,
máis que saír non deixa.

Coma noutro dos seus poemas imaxina que o seu amado
Sobre min se inclinou, pensando que eu durmía,
e que non o escoitaba, mais oínlle dicir
–Probiña, miña probe, e cando se arredaba
veu un fondo silencio, i eu soupen que choraba.

El non me amou de viva: máis unha vez xa morta
deille pena; e para min é unha cousa moi dóce
saber que inda está quente, anque eu estea fría.

No seu soneto “Lémbrame” imaxina a posibilidade de que persistan na morte algúns dos seus pensamentos terreais; e dille ó seu amado:

Mais se quizais esqueces por uns días
e tornas a lembrar, non teñas pena;
pois se un vestixio a corrupción e as trebas
deixan dos pensamentos que antes tiven,
moito mellor que esquezas e sorrías,
e non que relembrando esteñas triste.

Outras veces a esperanza é máis confiada: “Mais, moitas veces no tempo de outono da miña vida miro con ollos claros, e penso como será o Paraíso cando alí esteamos xuntos /…/ Alí reunirémonos como noutros tempos, e amaremos co antigo e familiar amor…”.

Christina Rossetti, di Bowra, ve ás veces a morte coma “unha condición intermedia entre durmir e espertar… un estado semiconsciente no que as lembranzas son vagas e incluso os afectos máis fortes disólvense en sombras.”En Rosalía de Castro a morte imaxinada é algo máis definitivo, máis concreto:

Si sabes onde a morte
ten a morada escura,
dille que o corpo e alma xuntamente
me leve a onde non recorden nunca:

Pero aínda así, ten ás veces ideas afíns ás de Christina, sobre as sensacións de ultratumba. Sir John Moore murmurará dende o máis alá ós seres queridos que acheguen o oído ó seu sepulcro, para consolalos dicíndolles que non puido atopar tumba mellor a non ser na súa patria. Tamén ela, aínda despois de morta, terá saudades –senón dun amor– da súa amada Galicia. E así remata os seus “Airiños, airiños aires…” dicíndolles:

Aínda penso, airiños, aires,
que dimpois que morta sea,
e aló no camposanto,
donde enterrada me teñan,
pasés na calada noite
ruxindo antr’a folla seca,
ou murmurando medrosos
antre brancas calaveras,
inda dimpois de mortiña,
airiños da miña terra,
heivos de berrar: ¡Airiños,
airiños, levaime a ela!

Serían moitas as citas que das dúas poetisas poderían poñerse como exemplos da súa constante preocupación sobre a morte, que tantas veces parecen arelar, á parte dos xa mencionados nestas páxinas, total ou parcialmente, fermosos poemas de Christina Rossetti. Neste, imaxinándose a si mesma na tumba, expresa algunhas das súa vagas incertidumes:

Meu amor, cando eu morra
triste cantar non cantes;
ciprés sombrizo ou rosas
á testa non me prantes.
Orballo e choiva mollen
sobre min a herba verde:
e se queres, relembra,
e se queres, esquece.

Eu non hei ve-las sombras,
nin hei sent-la choiva;
nin ouvirei o reiseñor
que cando canta, chora:
i en media luz soñando,
que nin se esvae nin medra,
pode ser que me lembre,
ou pode ser que esqueza.

En cambio no que segue presupón e desexa a absoluta insensibilidade e ocultación:

Por fin durmindo, loitas e horrores xa findos,
por fin durmindo, mágoa e tumulto pasados,
fría e branca, invisible para amigo e o amado,
por fin durmindo.
Xa non hai corazón abatido e canso e sombrizo
nin pesar que oprime e incerto temor asexando,
pechada nun soño sen soños, por fin durmindo.
Sono fondo. Non han conmovela os ventos rachados,
nin espertala o cantar de paxaro en follaxe agochado,
debaixo do cravo e tomelo morados,
por fin durmindo.

Rosalía, con meos amores instisfeitos doa que desexa-la lembranza no máis alá, e que pensa na morte esencialmente como fin das súas angustias, tamén se contempla a si mesma xa sen vida:

Hoxe ou mañán, ¿quen pode dicir cando?
Pero quisais moi logo,
Viranme a despertar, i en vez d’un vivo,
Atoparán un morto.

Ó redor de min levantaranse
laios dolorosos,
aies de angustia, choros dos meus fillos,
dos meus filliños orfos.

I eu sen calor, sen movemento, fría,
muda, insensible a todo,
así estarei cal me deixara a morte
ó xearme co seu soplo.

E para sempre, ¡adios cant’eu quería!
¡Que terrible abandono!
Antre cantos sarcasmos,
hai, ha d’haber, e houbo,
non vin nigún qu’abata máis os vivos
qu’o d’a humilde quietú d’un corpo morto.

Tanto Rosalía de Castro como Christina Rossetti eran dous temperamentos profundamente relixiosos, como mostran nos numerosos poemas que falan da constante presencia da Divindade nos seus espíritos. Christina foi, ademais, como xa dixemos, un dos primeiros poetas devocionais do seu país. Non é por tanto sorprendente que as súas ideas sobre a morte e o descanso na tumba, como se manifesta en varios dos poemas citados, mostren ás veces un certo carácter inseguro e indefinido – tales ideas mestúranse cos seus conceptos relixiosos e prodúcenlles fondas inquedanzas, remorsos, e en ocasións mesmo queixas, comezos de rebeldía.

Dorothy Stuart cita a William Rossetti quen afirma que a súa irmá se mantiña, en xeral, estrictiamente fiel na súa obra ó que ela consideraba a fe teolóxica. “había, pois, –comenta o seu biógrafo– unha transitoria suspensión da súa ortodoxia.”E o mesmo fai maurice Bowra ó indicar que “ás veces esquecía a súa dedicación celestial.”Axiña, sen embargo, a dominaba a súa relixiosidade –como sucedeu ó renunciar ós seus dous amores– e volvía a conformarse, con arrepentimento e humildade, perante os designios divinos. Mais as incertidumes existiran, deixando marcas no seu ánimo que se evidencian en commovedoras poesías.

En primeiro termo, como se pode ver en varias das citas presentadas, hai unha incertidume no seu concepto de cómo será o estado de morte. Se vai supoñe-la absoluta insensibilidade e o esquecemento, e se nel quedarán lembranzas máis ou menos difusas e soñadas da vida terreal. No Paraíso imaxinado por Christina vese ás veces incluso a continuación de certa forma de amor humano, ó que a ela lle resultaba tan difícil renunciar de forma definitiva. No poema titulado “¿Non che importa, Señor?”, por exemplo, di:

–¿Non me amas, Señor, ou non che importa
este meu sufrimento?
–Ámote aquí ou alá,
recibirei o teu corazón rompido, queda tranquila.

Ou en “Si só…”:

¡Se só puidese amar ó meu Deus e morrer!
Pero agora pídeme que o ame e siga vivindo,
Agora que se foi o brillo de toda a miña vida,
que pasou de todo a metade gozosa da vida…

E tamén no poema titulado “Cansa de facer ben”:

Habíame ir, Deus manda que me quede.
Traballaría, Deus mándame descansar.
……………
Agora quedaríame, Deus mándame marchar.
Agora descansaría, Deus mándame traballar…
……………
Irei, Deus, onde Ti me mandes,
Día tras día camiño e esfórzome.
Mais, Cristo, meu Señor, ¿cando chegará o día
no que poida deixar a miña tarefa,
e descansar en Ti?

Dúbidas, desacordo tamén aparecen en:

Unha vida tan curta, logo unha vida sen fin,
Ou unha morte sen fin,
Tan breve vida e logo eterna paz ou loita.
Quen niso medite,
En cómo o home cal a flor
Ou o agromo da herba
Florecerá unha hora,
Ben poderá suspirar:
“¡Ai, que tristeza!”

Mais ó final resígnase, renuncia á felicidade neste mundo:

Se o Fado nos separase,
É o Fado cego;
Se a ira nos separase,
A ira é cruel, non tenra.
Mais, xa que é Deus quen nos separou,
Moi humildes marchemos,
Soportando o pesar
Valentes e calados.

E roga a Deus:

Concédeme o lugar máis baixo; ou se para min fose
ese lugar máis baixo aínda alto,
fai un aínda máis baixo,
onde me poida sentar, estar mirando
para Ti, meu Señor, e estarte amando…

Na súa “Derradeira oración”, un dos mási conmovedores poemas de Rossetti, próxima xa á morte, suplica a Deus a axuda final, pero aínda alega en apoio do seu anguriado rogo que todo estaba previsto, determinado.

Viches o leito da morte denantes de nacer,
denantes do principio Ti sabía-la fin.
Limpa e remedia aquilo que eu xa non hei facer,
Deus da misericordia, ten piedade de min.

Non adiviño a morte nin relembro o nacer;
Aínda que a fin se achega non coñezo a miña fin.
Érguete a defender, érguete a protexer,
Deus da Misericordia, ten piedade de min.

Rosalía de Castro tiña tamén un fondo sentimento relixioso, secomasí o seu era máis natural, menos intelectual e refinado có da poetisa inglesa. Era, ademais, bastante menos resignada cando se revoltaba contra o que lle parecían ser as inxusticias da existencia humana. Como di Carballo Calero, a súa antropoloxía non está enteiramente cuberta por unha teoloxía. A Redención ofrece a esperanza dun Paraíso recobrado, pero Rosalía que, ás veces, se consola coa relixión, na súa actitude característica suliña con forza cruel a dor da existencia. E a esperanza, cando se presenta, non mostra nin moito menos, o impulso vigoroso co que se afirma a negrura da vida. “¿Quen non xeme?, di ela:

¿Por que, en fin, Deus meu,
a un tempo me faltan
a terra e o ceo?

E no seu poema “A desgracia”:

O mal do inferno é fillo, ou ben do ceo;
A disgracia, ¿de quen é?…
¿Por qué a consistes,
potente Dios, que os nosos males miras?
¿Non ves, Señor, qu’o seu poder afoga
a fe i o amor, no esprito qu’en Ti fía?

Ou a angustiada pregunta:

¡Señor, Dios do ceo!
¿Por qué hai almas tan negras e duras?
¿Por que hai orfos na terra, Dios boeno?
Mais n’en vano sellado está o libro
Dos grandes misterios…
Pasa a groria, o poder y a alegría…
Todo pasa na terra. ¡Esperemos!

Ás veces a súa desesperación lévaa a pensar por momentos que o suicidio está xustificado:

¿Por que, Dios piadoso,
por que chaman crime
ir en busca da morte que tarda,
cando á un esta vida afrixe?
……………
Inferno no mundo
e inferno sin límites
máis alá d’esa cova sin fondo
qu’a yalma cobiza,
qu’os ollos non miden.

S’é qu’esto é verdade,
¡verdade terribre!
ou deixade un inferno tan soyo
de tantos qu’existen,
ou si non, Dios santo,
piedade dos tristes.

Unha das máis curiosas manifestacións de semellante estado de ánimo é a deste extraño diálogo entre nai e fillo, trala descrición dunha arrepiante tronada:

–Ña nai, a vaca marela
tembra como vos n’a corte,
¿Fixo algún pecado ela?
Virá un raio a darlle morte?

–Si ela non fixo pecado,
mal cristiano, ti o fixeche,
qu’es pecador ramatado
mesmo desde que naceche.

–¿Y a probe vaca marela
paga, decí, o qu’eu pequei?
–Pagas ti, morrendo ela,
di, ¿con que te manterei?

Comentaristas piadosos, equivocadamente ó meu entender, quixeron silenciar estes aspectos da obra de Rosalía, e en certo modo pasou algo semellante coa obra de Christina Rossetti. Creo que restarlle algo do que escribiron –estas notas de sincera dúbida no seu ánimo– e quitarlle un elemento da súa grandeza, da intensidade da súa dolor. Pasada a incerteza, Christina pedía o lugar máis humilde a carón de Deus. ¿Non é, a fin de contas, máis valiosa a fe de quen estivo na dúbida que a invariable conformidade de quen nunca se fixo unha pregunta angustiada ante as contradiccións da existencia? ¿E non resulta máis conmovedor que así coma entre os últimos versos que trazou Christina Rossetti, cercana xa a morte, remátase coa pregaria: “Deus da Misericordia, ten piedade de min”, Rosalía Castro puxese fin á súa obra poética co seguinte poema?

Tan sólo dudas y terrores siento,
divino Cristo, si de ti me aparto;
mas cuando hacia la cruz vuelvo los ojos,
me resigno a seguir con mi calvario.
Y alzando al cielo la mirada ansiosa
Como el piloto en la tormenta busca
La luz del faro que le guíe al puerto”.

É unha curiosa coincidencia a insistencia das dúas poetisas presentarse como almas frías, desertas, corazóns duros. Toda a súa obra, interiormente apaixoada, aínda que máis agochada en Christina Rossetti, o seu carácter afectuoso, as rebeldías de Rosalía Castro mesmo ante os sufrimentos alleos, esa mesma inquietude fronte ó divino que acabamos de glosar, parecen indicar o contrario. Con todo, entre moitos exemplos, lémo-lo seguinte verso da escritora inglesa: “Como a noite que arelo, eu son escura e fría”, e tamén os seguintes:

Que non daría eu por un corazón de carne pra quentarme,
en troques deste corazón de pedra, xeado, faga o que faga;
duro, frío e pequeno, o corazón pior de todos…

Rosalía Castro repite a mesma lamentación. Xa nos primeiros versos di da súa propia alma:

Vasto páramo la mía,
como abrasado desierto,
como mar que no se acaba,
y en ella un sepulcro tengo
más profundo que un abismo,
más ancho que el firmamento.

Máis tarde insiste:

D’aquelas que cantan as pombas e as frores
Todos din que teñen alma de muller,
Pois eu que n’as canto, Virxe da Paloma
¡Ai! ¿de que a terei?

Ou noutro poema de Follas Novas:

N’o ceo azul, crarísimo
n’o chan verdor intenso
n’o fondo d’a miña alma
todo sombriso e negro.

E finalmente

Só en min mesma buscando n’escuro
e entrando n’a sombra,
vin a noite que nunca s’acaba
n’a miña alma soia.

Fixemos un lento percorrido a través da obra poética do Christina Rossetti e de Rosalía de Castro intentando aclarar en diversos aspectos das súas respectivas líricas aqueles elementos que emparellan as súas tristes almas. Pero, no fondo, temos que recoñecer que non chega con pescudar no concreto para chegar a comprender uns espíritos tan complexos. Cómpre máis ben sentilos, intuílos…

Porque ó final, cando un volve a meditar sobre o conxunto da súa obra, a impresión total que nos produce é que xorde no noso ánimo a persistente sensación de vaguidade, de ansias de imposibles ou do “non se sabe qué”, da “saudade pola saudade”, do elusivo “gusto de anhelar”que ven sendo a esencia da súa poesía.

En Christina Rossetti esta característica informa a maior parte da súa lírica e maniféstase, máis ben ca en versos determinados, en expresións que poden verse a través de citas. Dela escribíu Walter de la Mare que non atopou consolo comprido nin en Deus nin no amor e que, en consecuencia, buscou refuxio na poesía. Expresa “un sentido do transitorio e futil que hai en tódalas cousas baixo a cambiante lúa, un sentido de anhelar algo endexamais atopado na Terra. E estes son os dous alicerces sobre os que se sostén toda a fábrica da poesía de Christina Rossetti.”Ás veces ela mesma nolo di expresamente:

Busquei o que non é, nin pode ser,
e de aprazada esperanza o meu corazón adoece…

Rosalía Castro, que en gran parte expresa na súa obra idénticos anhelos vagos, maniféstaos de xeito máis explícito. Vexamos uns poucos exemplos.

Dende aquí vexo un camiño
que non sei adonde vai,
pol-o mismo que non sei
quixera o poder andar.

Nin fuxo, non, que anque fuxa
d’un lugar a outro lugar
de min mesma, naide, naide,
naide me libertará.
……………
Quérom’ire, quérom’ire
para donde non o sei.
Cégam’os ollos a brétema,
¿para dond’hei de coller?

N’acougo cunha inquietude
que non me deixa vivir,
quero, e non sei o que quero,
qu’é todo igual para min…
……………
Xa nin rencor, nin desprezo,
xa nin temor de mudanzas,
tan só unha sede…, unha sede,
d’un non sei qué, que me mata.
Ríos da vida, ¿onde estade?
¡Aire! Qu’o aire me falta.

Estas “desviacións”das normais saudades, esta inmersión constante nunha dolor que parece aínda maior, máis insistene, do que poden xustificar as experiencias da vida, esta obsesión con variados aspectos da idea da morte, estas ansias de imposibles e de cousas que non se sabe ben qué son, estes temores persistentes de incertas ameazas, son o que crean ese ambiente suxeridor, fascinador, que sitúa a ambas poetisas, para os seus admiradores, os seus devotos, nun plano distinto –non digamos necesariamente superior– ó que corresponde a outros poetas. Unha posición única, como a que noutros aspectos da suprema sensibilidade poética poden ocupar un Blake, un Shelley, un Yeats…

Entre estas “desviacións”, mesmo diriamos “perversións”se non temésemos ser mal interpretados, do anhelo poético normal, merece especial atención a relación de Rossetti co amor. Ela, e niso están de acordo cantos comentaron a relación entre a súa vida real e a súa expresión lírica, sentíase no seu ser máis íntimo “reservada para Deus”. Dubidaba en lle entregar ó amor o que Deus podería demandarlle. Mais ese íntimo sentimento non a levaba a renunciar de todo, pola súa propia vontade, á atracción dos afectos humanos. De feito, toda a súa existencia, toda a expresión desa existencia na poesía é unha manifestación lírica desa tensión interna. Foi ela, á fin, quen negou a realización, a consumación humana dos seus amores terrenais, non o foron os seus amantes, os seus amados. Mesmo podería dicirse que os namorados non foron particularmente atractivos, interesantes como objectos do afecto dun espírito excepcional coma o seui. Máis ben homes febles, indefensos, que espertaban nela a tenrura, manifestada de maneira tan continuada cara a todo o feble e o indefenso da natureza. E non esquezamos, ademais, que os sentimentos fundamentais desta poetisa fronte ó amor xa se manifestaran nos seus primeiros versos, moito antes de que tivese experiencias personais co amor real.

¿Poderíase, pois, imaxinar que a renuncia de Christina Rossetti a uns amores terrenais, non moi románticos, obedecese ó desexo de anhelar, ó apego da “saudade pola saudade”, a unha aspiración, tal vez subconciente, de incrementa-lo sufrimento para que o anhelo fose tanto máis intenso?

O certo é que se pasamos a procurar algo semellante –non precisamente idéntico, pero si semellante– na expresión lírica do íntimo da nosa poetisa galega, atopámolo de contado. Para ela é incluso alarmante o exceso de felicidade:

Cando un é moi dichoso, moi dichoso,
¡Incomprensibre arcano!
Casi que –n’é mentira anqu’a pareza–
Ll’a un pesa do ser tanto.
Que n’o fondo ben fondo das entrañas
Hai un deserto páramo
Que non s’enche con risa nin contentos,
Senon con froitos d’o delor amargos…
Pero cand’un ten penas
Y é en verdá desdichado,
Oco n’atopa no ferido peito,
Por qu’a dor, ¡enche tanto!…

Se alguén lle vai arrincando cada folla da rosa de cen follas que é o seu corazón, acabará, ó arrincarllas todas, por arrincarlle o seu propio corazón. Cando Deus atendo os seus rogos e a libera do cravo que ten cravado no corazón, ata sente saudades daquela pena perdida.

Se nos atrevemos –coa venia dos eruditos “anticeltistas”–a mencionar unha vez máis un paralelo céltico, é notable a semellanza deste complexo aspecto da saudade co que aparece en A fonte dos Santos, unha das máis fermosas obras teatrais de John Millington Synge. Os dous vellos cegos cren, na súa escuridade, que son fermosos. A súa mutua beleza é o constante tema das súas amorosas conversas. Pero un día chega onda eles un santo que milagrosamente lles concede o precioso don da vista. Inmediatamente, o vello bótase enriba da moza máis fermosa que ten diante del e a vella abraza ó mozo máis feito e garrido dos paisanos que a arrodean. O conseguinte desengano amarga a súa existencia posterior. As conversas cheas de amor convértense en rifas e liortas. Quizais por iso, como castigo ó seu desagradecemento, volven a perde-la vista. Pero en vez de castigo, a cegueira recobrada tórnase para eles en felicidade. Volven a ter a súa ilusión na beleza. E cando o santo os atopa de novo e lles ofrece outra vez o don da vista, eles rexéitano. A ilusión para eles vale moito máis ca dura verdade. A dolor da cegueira bríndalles a beleza e a alegría…

---

Calquera intento de resumir en poucas liñas o exposto nestas páxinas non nos conduciría a nada que poidese parecer unha “conclusión”acerca da lírica de Christina Rossetti e de Rosalía de Castro e dos elementos e matices que lles conceden unha impresionante semellanza. Son demasiado elusivos, enigmáticos os seus espíritos e as súas poesías para que sexa posible a concrección sobre elas. Nada máis pode facerse, como xa o intentamos, que ofrecer uns exemplos, unhas suxerencias, e deixar que elas mesmas, nos seus versos, nos comuniquen esas sensacións.

A aproximación, case coincidencia en ocasións, na expresión poética da súa “dolor de vivir”, a pesar das circunstancias e experiencias bastante diferentes das dúas poetisas, quedou, ó meu ver, amplamente sinalada e comprobada. A impresión xeral que producen no noso ánimo as súas respectivas manifestacións líricas é case a mesma, polo menos nunha grande parte da súa extensión.

Canto nos deixaron da súa poesía Christina Rossettti e Rosalía Castro procede máis ben da irmandade das súas almas que de calquera semellanza nas súas vidas externas. Ámbalas dúas sublimaron a súa dolor de vivir, a súa angustia íntima, as inquietudes do seu espírito na creación lírica, e nesa creación, porque a arte ten esa virtualidade, atoparían unha especie de consolo. Especialmente tratándose dunha poesía como a súa, imaxinadora de anhelos cada vez máis sutís e inenarrables, ata chegar ó mesmo desexo da dolor perdida e ó pracer no anhelo, “a saudade pola saudade”… Un matiz insistentemente presente na poesía de tódolos pobos de ascendencia céltica, ben explicable no caso de Rosalía Castro, tal vez demasiado imaxinativo cando o referimos a Christina Rossetti, querendo ver na súa ascendencia poética inglesa, dun romanticismo influído pola maxia céltica, unha posible xustificación de aquilo que nos agradaría crer…

Deixemos para rematar, que sexa unha destas excelsas poetisas quen nos deixe vibrando no ánimo unhas palabras finais, tan liricamente fermosas como fondamente inquietantes. A cita é de Rosalía de Castro, cando un Deus compasivo lle permite arrica-lo cravo atormentador que tiña cravado no corazón. Pero o mesmo podería ser Christina Rossetti, na fusión de elementos poéticos comúns ás dúas –o enigmático barro mortal, o anguriado espírito, a esperanza na Divindade, a saudade inexplicable…

… soupen só que non sei que me faltaba
en onde o cravo faltou,
e seica… seica tiven soidades
d’aquela pena… ¡Bon Dios!
Este barro mortal qu’envolve ó esprito,
¡quen o entenderá, Señor!