El Pueblo Gallego, 1 de xullo de 1956.
Os comentarios que dediquei nun artigo anterior ás relacións entre o escritor galego e o pobo poden levarnos a un terreo seguramente de maior importancia que o da discusión dos respectivos méritos ou defectos de diversos literatos da nosa terra. O problema actual da apreciación por parte das masas, non xa de literatura máis ou menos elevada senón do idioma mesmo nos seus usos máis vulgares e cotiáns, presenta unha das dificultades máis serias na vida da sociedade moderna, en Galicia e en tódolos países do mundo. A xente non se entende porque usa o idioma salvo en capas sociais relativamente cultas dunha maneira torpe; porque non é quen de expresar con claridade as súas propias ideas e sensacións; porque a súa propia capacidade de pensar áchase limitada pola súa incapacidade de expresarse, de estructura-lo seu idioma. Isto está a suceder non só na vida interna e diaria das nacións, senón igualmente nas esferas internacionais, onde os representantes de cada país empregan as mesmas palabras con sentidos dispares e ás veces mesmo opostos. Tal vez sexa isto unha consecuencia ineludible do advento recente das masas a unha relativa ilustración e das influencias que sobre elas actúan nos diversos medios populares e colectivos de difusión dunha cultura estandarizada, e non a un nivel moi estimable.
En todo caso o fenómeno existe. A min causoume extraordinaria impresión a lectura de certas observacións dun dos máis prestixiosos críticos teatrais de Inglaterra, Harold Hobson, ó comentar a recente estrea dunha obra norteamericana nun teatro londiniense. Un drama realista, no cal, segundo o citado crítico, ‘ningún dos personaxes centrais fala case nunca nada do cal pague a pena falar, nin posúe o cerebro, as ideas ou os medios de expresión para facelo’. E cita a seguir o curioso caso do escritor teatral Ionesco, quen, ó iniciar os seus estudios de inglés en París, tivo a idea de que sería interesante construír unha comedia a base das frases, xeralmente parvas, que figuran nos métodos de idiomas, porque se lle antollaba que a linguaxe que a xente emprega na súa vida diaria é case igualmente estúpido. ‘A Ionesco pareceulle’, comenta Hobson, ‘que se recollía as frases da súa gramática inglesa serviríanlle para facer unha comedia que satirizase dunha forma á vez divertida e amarga, a incapacidade dos homes e mulleres para achar palabras que realmente comuniquen os seus sentimentos ós demais’. ‘A importancia desta obra sigue dicindo consiste en que ilustra claramente unha estraña peculiaridade do noso tempo, a crecente incapacidade do idioma para servir de instrumento de comunicación e porque nos confirma a existencia dun grupo de escritores máis ou menos influenciados polo convencemento de que os homes poden falar e falar, e aínda así, polas inherentes deficiencias da linguaxe, poden seguir sendo estraños a si mesmos, ós demais, e á súa propia verdade…’.
Se tales circunstancias, como nolo recorda o interesante comentario de Harold Hobson, son hoxe xerais no mundo, a situación paralela en Galicia vese afectada aínda por outros factores que a fan máis complicada. Un estado xeral de bilingüismo práctico, sementado de confusión, agravado pola achega dos galegos retornados de alén do Atlántico, que en moitos casos non posúen, xa, integralmente, ningún idioma recoñecible. (O outro día espavorecín ó oír a un deles asegurar a unha señora turista que se podía ir a calquera hora de Santiago á Coruña en ‘guagua’. Case tanto como ó escoitar a un galego que ía ver a un ‘alcolista’ para consultarse da vista). É moi posible que, como algúns nos aseguran, existan lugares bucólicos da gleba, idílicos recantos da feira da vila, onde sexa un feito que a ‘roda de labregos’ ou tratantes de gando aprecie os refinamentos da prosa de Álvaro Cunqueiro. Pero non creo que sexa esa unha impresión representativa da xeneralidade da Galicia contemporánea. Se imaxinamos que a un escritor galego se lle ocorrese escribir unha novela realista na linguaxe, con absoluta ‘fidelidade’ lingüística ’magnetofónica’ ó que escoitase arredor de si, na maior parte dos ambientes populares galegos estou certo de que nin sairía unha obra mestra, nin pasaría sequera polo cribo da máis tolerante censura.
¿É a ese nivel por que non dicilo, irreverente e soez ó que se quere achegar o vocabulario e a fraseoloxía da literatura galega? ¿Non será máis ben o deber do escritor crear un clima intelectual e lingüístico superior, malia que poida ser tachado de alleo ó popular?
En todo caso, fronte ó realismo do tipo ionesco sexa en broma ou en serio ¿non será máis xustificado e máis artisticamente valioso seguir outras tendencias que hoxe se manifestan no mundo? Por exemplo as do teatro, como o de T. S. Eliot e Christopher Fry en Inglaterra, e o de moitos autores dramáticos franceses, os cales opinan que a realidade mesma é demasiado marabillosa para que poda ser reflectida en prosa, e aínda buscan como medio de expresión verdadeiramente realista o da poesía? ¿Non é isto algo moito máis afín ás características e ó temperamento dos nosos mellores escritores que o ambiente da gleba e a feira?
¿Por que, pois, non deixar ó pobo á inmensa maioría de tódolos pobos dispoñer do que realmente lle gusta, interesa e atrae? Os ‘tebeos’ semiadultos, a prosa de crítica futbolística ou de ‘serial’, a poesía do tipo das cancións coas que nos deleita La codorniz na súa última plana, as películas vulgares, que son as de maior éxito. E ós escritores galegos, deixarlles coas súas ilusións, co seu lirismo, a súa saudade, o seu vocabulario difícil e mesmo as súas brétemas…
Aínda que, ó fin e ó cabo, quizais veña a resolvelo todo isto o traductor electrónico, do que acabamos de ler hai pouco as primeiras noticias. Polo de agora non sabe máis que traducir un milleiro de palabras a vinte idiomas distintos. Pero non é máis ca unha criatura. Áchase aínda na etapa do bebé que sabe dicir ‘papá’ e ‘mamá’. Os seus sucesores de dentro duns anos, cuns milleiros de palabras máis, xa poderán seguramente subministrar, se se lles introduce a correspondente ficha (…), obras en galego apto para glebas e feiras, que probablemente terían un éxito de venta e de crítica incomparablemente maior que o que alcanzan os insensatos literatos galegos de hoxe, que se empeñan en escribir un pouco mellor do que falan os seus paisanos…
P. R. Castro.